سیاست‌های پولی همواره نقش تعیین‌کننده‌ای در ثبات اقتصادی کشورها ایفا می‌کنند و بانک‌های مرکزی به‌عنوان متولیان اصلی این سیاست‌ها، از ابزارهای مختلفی برای مدیریت نقدینگی و نرخ بهره بهره می‌برند. در این میان، عملیات بازار باز یا OMO به‌عنوان یکی از کارآمدترین این ابزارها شناخته می‌شود که با خرید و فروش اوراق بهادار دولتی، نقش مهمی در کنترل حجم نقدینگی و تنظیم نرخ بهره در بازار پول ایفا می‌کند.
تأمین مالی کوتاه‌مدت و مدیریت نقدینگی از چالش‌های اساسی مؤسسات مالی و بانک‌هاست که عملیات بازار باز با معرفی ابزارهایی مانند قرارداد ریپو، راهکاری کارآمد برای آن ارائه می‌دهد. در این قرارداد، مؤسسات می‌توانند با فروش موقت اوراق بهادار خود و تعهد به بازخرید آن در زمانی مشخص، نیازهای نقدینگی خود را تأمین کنند و این فرایند به کاهش هزینه‌های تأمین مالی و تسهیل جریان نقدینگی در بازار منجر می‌شود.
عملیات بازار باز چیست؟
عملیات بازار باز یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاست پولی است که توسط بانک مرکزی برای مدیریت نقدینگی در بازار پول مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این فرایند، بانک مرکزی با خرید و فروش اوراق بهادار دولتی در بازار ثانویه، به تنظیم حجم پول و نرخ بهره می‌پردازد.
مختصری از سیاست‌های پولی و نقش مهم آن در اقتصاد کلان
سیاست‌های پولی مجموعه اقداماتی هستند که بانک مرکزی برای دستیابی به اهداف اقتصادی کلان مانند کنترل تورم، رشد اقتصادی و ثبات مالی انجام می‌دهد. این سیاست‌ها از طریق تأثیرگذاری بر عرضه پول و نرخ بهره، نقش کلیدی در هدایت اقتصاد ایفا می‌کنند. بانک مرکزی با استفاده از ابزارهای مختلف سیاست پولی، از جمله عملیات بازار باز، نرخ ذخیره قانونی و نرخ تنزیل مجدد، به تنظیم شرایط پولی و اعتباری اقتصاد می‌پردازد.
تاریخچه عملیات بازار باز
عملیات بازار باز برای نخستین بار در اوایل قرن بیستم توسط فدرال رزرو آمریکا به‌کار گرفته شد. این ابزار پس از بحران مالی سال ۱۹۲۹ به‌طور گسترده‌تری مورد استفاده قرار گرفت. در ایران، اجرای عملیات بازار باز از سال ۱۳۹۸ آغاز شد و بانک مرکزی با هدف مدیریت نقدینگی و نرخ سود در بازار بین‌بانکی، این عملیات را در دستور کار خود قرار داد.
آشنایی با فرایندهای بازار باز یا Open Market Operations
عملیات بازار باز شامل دو فرایند اصلی تزریق و جذب نقدینگی است که بانک مرکزی با توجه به شرایط اقتصادی و نیاز بازار، یکی از این دو رویکرد را انتخاب می‌کند.
تزریق نقدینگی
در شرایطی که بازار با کمبود نقدینگی مواجه است، بانک مرکزی با خرید اوراق بهادار دولتی از بانک‌ها، نقدینگی را به سیستم بانکی تزریق می‌کند. این اقدام موجب افزایش پایه پولی و کاهش نرخ بهره در بازار می‌شود.
جذب نقدینگی
زمانی که حجم نقدینگی در بازار بیش از حد مطلوب است، بانک مرکزی با فروش اوراق بهادار به بانک‌ها، اقدام به جمع‌آوری نقدینگی مازاد می‌کند. این عملیات منجر به کاهش پایه پولی و افزایش نرخ بهره می‌شود.
تعریف بازار بین بانکی
بازار بین‌بانکی محلی است که در آن بانک‌ها و مؤسسات اعتباری می‌توانند مازاد یا کسری منابع خود را با یکدیگر مبادله کنند. این بازار نقش مهمی در تأمین نقدینگی کوتاه‌مدت بانک‌ها و مؤسسات مالی ایفا می‌کند و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کانال‌های انتقال سیاست پولی شناخته می‌شود.
تعریف نرخ بهره بین بانکی
نرخ بهره بین‌بانکی، نرخی است که بانک‌ها برای قرض گرفتن منابع مالی از یکدیگر در بازار بین‌بانکی پرداخت می‌کنند. این نرخ به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نرخ‌های مرجع در نظام مالی شناخته می‌شود و تغییرات آن تأثیر مستقیمی بر سایر نرخ‌های بهره در اقتصاد دارد. بانک مرکزی از طریق عملیات بازار باز، این نرخ را در محدوده هدف‌گذاری شده مدیریت می‌کند.
نرخ اعتبارگیری قاعده‌مند (Standing Lending Facility Rate)
نرخ اعتبارگیری قاعده‌مند، نرخی است که بانک مرکزی برای اعطای تسهیلات به بانک‌ها در نظر می‌گیرد. این نرخ به‌عنوان سقف کریدور نرخ سود در بازار بین‌بانکی عمل می‌کند و معمولاً بالاتر از نرخ سیاستی بانک مرکزی تعیین می‌شود. بانک‌ها در صورت نیاز به نقدینگی و عدم امکان تأمین آن از بازار بین‌بانکی، می‌توانند با این نرخ از بانک مرکزی اعتبار دریافت کنند.
نرخ سپرده‌گذاری قاعده‌مند (Standing Deposit Facility Rate)
نرخ سپرده‌گذاری قاعده‌مند، کف کریدور نرخ سود در بازار بین‌بانکی را تشکیل می‌دهد. این نرخ، پایین‌ترین نرخی است که بانک مرکزی برای سپرده‌های بانک‌ها پرداخت می‌کند و معمولاً پایین‌تر از نرخ سیاستی قرار دارد. بانک‌ها در صورت مازاد منابع و عدم امکان تخصیص آن در بازار بین‌بانکی، می‌توانند منابع خود را با این نرخ نزد بانک مرکزی سپرده‌گذاری کنند.
چگونگی عملکرد عملیات بازار باز
امروزه با توجه به اینکه عمده پول در گردش به شکل الکترونیکی است و نه فیزیکی، عملیات بازار باز تنها از طریق تغییرات الکترونیکی (اعتباری یا بدهی) در میزان پول پایه موجود در حساب ذخیره بانک‌ها نزد بانک مرکزی (اعم از ریال، دلار، یورو و…) صورت می‌گیرد؛ لذا این فرایند در عمل نیازی به پول فیزیکی جدید ندارد. البته در مواردی که تقاضا برای اسکناس افزایش می‌یابد، بانک مرکزی در ازای کاهش موجودی الکترونیکی، اقدام به چاپ اسکناس می‌کند.
هنگامی که تقاضا برای پول پایه افزایش می‌یابد، بانک مرکزی برای حفظ نرخ بهره کوتاه‌مدت باید وارد عمل شود. این کار را با افزایش عرضه پول پایه انجام می‌دهد.
در این شرایط، بانک مرکزی با ورود به بازار باز، اقدام به خرید دارایی‌های مالی مانند اوراق قرضه دولتی می‌کند. برای پرداخت بهای این دارایی‌ها، ذخایر بانکی جدید در قالب پول پایه (مثلاً پول نقد تازه چاپ شده) به بانک فروشنده منتقل شده و به حساب آن واریز می‌شود.
در نتیجه این عملیات، حجم کل پول پایه در اقتصاد افزایش می‌یابد. در مقابل، زمانی که بانک مرکزی این دارایی‌ها را در بازار باز به فروش می‌رساند، میزان پول پایه نگهداری شده توسط بانک خریدار کاهش یافته و عملاً حجم پول پایه کم می‌شود.
این سازوکار به این دلیل مؤثر است که بانک مرکزی اختیار ورود و خروج پول به چرخه اقتصادی را دارد. آن‌ها تنها نهادی هستند که توانایی نامحدود در تولید پول دارند. سایر سازمان‌ها ممکن است برای مدتی محدود بتوانند بر بازار باز تأثیر بگذارند، اما بانک مرکزی همواره قادر خواهد بود با عرضه نامحدود پول، بر این تأثیرات غلبه کند.
نکته تکمیلی: تمام دولت‌های دارای نظام ارزی شناور آزاد که به هیچ کالا یا ارز دیگری متصل نیستند، توانایی مشابهی در تولید نامحدود دارایی‌های مالی خالص (اوراق قرضه) دارند، اما این ظرفیت برای دستیابی به اهداف سیاسی دیگر مانند کاهش بیکاری یا افزایش خدمات عمومی (نظامی، آموزشی، بهداشتی و غیره) به کار می‌رود و صرفاً برای کنترل نرخ بهره استفاده نمی‌شود.
آشنایی با ریپو (Repurchase Agreement)
قرارداد ریپو یکی از ابزارهای اصلی در عملیات بازار باز است که در آن، یک طرف اوراق بهادار را به طرف دیگر می‌فروشد و همزمان متعهد می‌شود در تاریخ مشخصی در آینده، همان اوراق را با قیمتی بالاتر بازخرید کند. تفاوت قیمت فروش و بازخرید، نشان‌دهنده نرخ بهره معامله است.
تعریف قرارداد بازخرید یا عملیات ریپو
قرارداد بازخرید یا ریپو، توافقی است که طی آن فروشنده اوراق بهادار متعهد می‌شود در تاریخ معینی در آینده، اوراق را با قیمتی از پیش تعیین‌شده بازخرید کند. این قرارداد در واقع نوعی وام‌گیری با وثیقه است که در آن، اوراق بهادار به‌عنوان تضمین عمل می‌کند و تفاوت قیمت فروش و بازخرید، بهره وام را تشکیل می‌دهد.
نرخ ریپو یا قرارداد بازخرید
نرخ ریپو، نرخ بازدهی است که در معاملات بازخرید تعیین می‌شود و به صورت سالانه محاسبه می‌گردد. این نرخ از تفاوت قیمت خرید اولیه و قیمت بازخرید به دست می‌آید و معمولاً نزدیک به نرخ بهره بین‌بانکی است. بانک مرکزی با تنظیم نرخ ریپو، می‌تواند بر نرخ‌های بهره در بازار پول تأثیر بگذارد و سیاست‌های پولی خود را اعمال کند.
انواع قراردادهای ریپو
انواع قرارداد بازخرید از جهت سررسید
قرارداد ریپوی یک شبه
این نوع قرارداد رایج‌ترین نوع معامله ریپو است که در آن، مدت قرارداد تنها یک شب است. بانک‌ها معمولاً از این نوع قرارداد برای مدیریت نقدینگی روزانه خود استفاده می‌کنند. در پایان روز کاری بعد، معامله باید تسویه شود و اوراق بهادار به فروشنده اولیه بازگردانده می‌شود.
قرارداد ریپو با دوره زمانی مشخص
در این نوع قرارداد، مدت زمان مشخصی برای بازخرید تعیین می‌شود که می‌تواند از چند روز تا چند ماه متغیر باشد. این نوع قرارداد برای مدیریت نقدینگی میان‌مدت مورد استفاده قرار می‌گیرد و معمولاً نرخ بهره بالاتری نسبت به ریپوی یک شبه دارد.
قرارداد ریپوی باز
در این نوع قرارداد، تاریخ سررسید مشخصی تعیین نمی‌شود و هر یک از طرفین می‌توانند با اطلاع قبلی، قرارداد را خاتمه دهند. این نوع قرارداد انعطاف‌پذیری بیشتری به طرفین می‌دهد اما معمولاً کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع قرارداد بازخرید از جهت عملکرد
تحویل معین (specialized delivery repo)
در این نوع قرارداد، اوراق بهادار مستقیماً به خریدار تحویل داده می‌شود و در زمان سررسید، خریدار موظف است همان اوراق را به فروشنده بازگرداند. این روش امن‌ترین شکل معامله ریپو است زیرا ریسک طرف مقابل را به حداقل می‌رساند.
سه جانبه (third-party repo)
در این نوع قرارداد، یک نهاد ثالث به‌عنوان امین، مسئولیت نگهداری اوراق بهادار و نظارت بر اجرای تعهدات طرفین را بر عهده دارد. این روش امنیت بیشتری برای طرفین فراهم می‌کند و در بازارهای پیشرفته بسیار رایج است.
حفظ وثیقه (held-in-custody repo)
در این نوع قرارداد، فروشنده اوراق بهادار را نزد خود نگه می‌دارد و تنها تعهد می‌کند که آن‌ها را برای خریدار کنار بگذارد. این روش ریسک بیشتری برای خریدار دارد و معمولاً در معاملات با اعتبار بالا استفاده می‌شود.
ریپوی معکوس
ریپوی معکوس، عکس عملیات ریپو است که در آن، خریدار اوراق بهادار متعهد می‌شود در تاریخ مشخصی آن‌ها را به فروشنده بازگرداند. در این نوع معامله، طرفی که پول را قرض می‌دهد، اوراق بهادار را به‌عنوان وثیقه دریافت می‌کند. این نوع معامله برای سرمایه‌گذاران و نهادهای مالی که به دنبال بازدهی کوتاه‌مدت با ریسک پایین هستند، جذابیت دارد.
تاریخچه عملیات ریپو در ایران
عملیات ریپو در ایران از سال ۱۳۹۸ با هدف مدیریت نقدینگی در بازار بین‌بانکی آغاز شد. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران این ابزار را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاست پولی نوین معرفی کرد. پیش از این، بانک‌ها برای تأمین نقدینگی خود عمدتاً به اضافه برداشت از بانک مرکزی متکی بودند که این امر موجب افزایش پایه پولی و تورم می‌شد.
نحوه اجرای عملیات ریپو در ایران
در ایران، عملیات ریپو در قالب سامانه بازار بین‌بانکی انجام می‌شود. بانک مرکزی با توجه به شرایط نقدینگی در بازار، نرخ سود هدف را تعیین می‌کند و از طریق عملیات ریپو، نرخ سود بازار بین‌بانکی را در محدوده مورد نظر هدایت می‌کند. بانک‌ها می‌توانند با ارائه اوراق بهادار دولتی به‌عنوان وثیقه، از طریق این سامانه نقدینگی مورد نیاز خود را تأمین کنند.
مزایای عملیات ریپو در ایران
عملیات ریپو مزایای متعددی برای نظام بانکی و اقتصاد کشور به همراه داشته است. این مزایا عبارتند از:
• کاهش اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی • مدیریت بهتر نقدینگی در بازار بین‌بانکی • کنترل مؤثرتر نرخ سود • افزایش شفافیت در بازار پول • کاهش ریسک‌های سیستمی در نظام بانکی
آیا عملیات بازار باز و ریپو از یکدیگر متفاوت‌اند؟
عملیات بازار باز و ریپو اگرچه ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند، اما مفاهیم کاملاً یکسانی نیستند. عملیات بازار باز مفهومی گسترده‌تر است که شامل خرید و فروش قطعی اوراق بهادار و همچنین عملیات ریپو می‌شود. در واقع، ریپو یکی از ابزارهای اجرای عملیات بازار باز است که به‌دلیل انعطاف‌پذیری و کارایی بالا، امروزه به‌عنوان اصلی‌ترین ابزار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ریسک‌های بازار ریپو
بازار ریپو علی‌رغم مزایای فراوان، با ریسک‌های متعددی همراه است. ریسک نکول طرف مقابل، یکی از مهم‌ترین این ریسک‌هاست که در صورت عدم ایفای تعهدات توسط یکی از طرفین معامله رخ می‌دهد. همچنین ریسک نوسانات قیمت اوراق بهادار وثیقه‌شده و ریسک نقدشوندگی از دیگر چالش‌های این بازار هستند. بانک‌های مرکزی و نهادهای نظارتی با اعمال مقررات احتیاطی و الزامات وثیقه‌ای سعی در کنترل و مدیریت این ریسک‌ها دارند.
منتقدین به ساز و کار ریپو
برخی اقتصاددانان و کارشناسان مالی نسبت به گسترش بازار ریپو هشدار می‌دهند. آن‌ها معتقدند که وابستگی بیش از حد به این ابزار می‌تواند به افزایش اهرم مالی در سیستم بانکی و تشدید ریسک‌های سیستمیک منجر شود. تجربه بحران مالی سال ۲۰۰۸ نشان داد که چگونه اختلال در بازار ریپو می‌تواند به سرعت به سایر بخش‌های مالی سرایت کند و ثبات کل سیستم را به خطر بیندازد.
جمع‌بندی
عملیات بازار باز و به‌ویژه معاملات ریپو، نقش محوری در اجرای سیاست‌های پولی مدرن ایفا می‌کنند. این ابزارها به بانک‌های مرکزی امکان می‌دهند تا به‌طور مؤثرتری نرخ‌های بهره و حجم نقدینگی را مدیریت کنند. در ایران نیز با راه‌اندازی عملیات بازار باز، گام مهمی در جهت مدرن‌سازی سیاست پولی برداشته شده است. با این حال، موفقیت این سیاست مستلزم توسعه بازار اوراق بهادار دولتی، تقویت زیرساخت‌های عملیاتی و نظارتی و مدیریت دقیق ریسک‌های مرتبط است.
سوالات متداول
چرا عملیات بازار باز اهمیت دارد؟
عملیات بازار باز ابزار اصلی بانک‌های مرکزی برای اجرای سیاست پولی است که امکان کنترل نقدینگی و نرخ بهره را به شکلی منعطف و کارآمد فراهم می‌کند.
تفاوت ریپو و ریپوی معکوس چیست؟
در ریپو، فروشنده اوراق متعهد به بازخرید آن می‌شود، در حالی که در ریپوی معکوس، خریدار اوراق متعهد به فروش مجدد آن است.
آیا عملیات ریپو در ایران موفق بوده است؟
عملیات ریپو در ایران توانسته است تا حد زیادی به کاهش اضافه برداشت بانک‌ها و مدیریت بهتر نقدینگی کمک کند، اما همچنان نیاز به توسعه و تکامل بیشتر دارد.
چگونه می‌توان ریسک‌های بازار ریپو را کاهش داد؟
با اعمال مقررات احتیاطی، تعیین حاشیه امن مناسب برای وثایق و نظارت دقیق بر معاملات می‌توان ریسک‌های این بازار را کاهش داد.
نقش بانک مرکزی در عملیات بازار باز چیست؟
بانک مرکزی با تعیین نرخ‌های سیاستی و انجام معاملات ریپو، جریان نقدینگی در بازار بین‌بانکی را مدیریت می‌کند و به اجرای سیاست‌های پولی می‌پردازد.
