نظم نوین جهانی در حال شکل‌گیری است و ائتلاف‌های اقتصادی-سیاسی نقشی تعیین‌کننده‌ای در معادلات بین‌المللی ایفا می‌کنند. در این میان، پیمان بریکس (BRICS) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اتحادهای اقتصادی نوظهور، با هدف ایجاد توازن در برابر هژمونی غرب و نظام تک‌قطبی، توانسته است توجه بسیاری از کشورها را به خود جلب کند. این پیمان که در ابتدا با پنج عضو اصلی شکل گرفت، امروز به یکی از تأثیرگذارترین بلوک‌های اقتصادی جهان تبدیل شده است.
بریکس چیست؟
بریکس (BRICS) نام اتحادی است که در ابتدا از حروف اول نام پنج کشور برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی تشکیل شده بود. این گروه که در سال ۲۰۰۶ پایه‌گذاری شد، امروزه به یک قدرت نوظهور اقتصادی در عرصه بین‌المللی تبدیل شده است. بریکس در واقع یک سازمان بین‌دولتی است که با هدف توسعه همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی میان اعضای خود شکل گرفته است.
این گروه که در ابتدا با عنوان «بریک» (BRIC) شناخته می‌شد، پس از پیوستن آفریقای جنوبی در سال ۲۰۱۰، به بریکس تغییر نام داد. امروزه، کشورهای عضو بریکس با در اختیار داشتن حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان و سهم قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی جهانی، به یکی از مهم‌ترین بازیگران اقتصاد جهانی تبدیل شده‌اند.
تاریخچه کامل پیمان اقتصادی بریکس (BRICS)
اصطلاح بریک نخستین بار در سال ۲۰۰۱ توسط جیم اونیل، اقتصاددان ارشد مؤسسه گلدمن ساکس، مطرح شد. او در گزارشی با عنوان «رؤیای بهتر با بریک‌ها» پیش‌بینی کرد که اقتصادهای نوظهور برزیل، روسیه، هند و چین تا سال ۲۰۵۰ به قدرت‌های برتر اقتصادی جهان تبدیل خواهند شد. این پیش‌بینی به سرعت توجه جهانیان را به خود جلب کرد.
نخستین نشست رسمی سران کشورهای بریک در سال ۲۰۰۹ در یکاترینبورگ روسیه برگزار شد. در این نشست، رهبران چهار کشور عضو درباره مسائل مهم اقتصاد جهانی و چالش‌های پیش رو گفتگو کردند. یک سال بعد، در سال ۲۰۱۰، با پیوستن آفریقای جنوبی، این گروه به بریکس تغییر نام داد و رسماً به یک بلوک قدرتمند اقتصادی تبدیل شد.
آشنایی با پنج کشور موسس بریکس
پنج کشور بنیان‌گذار بریکس هر یک دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند که آنها را به قطب‌های مهم اقتصادی در مناطق خود تبدیل کرده است. چین به‌عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان، با جمعیتی بیش از ۱.۴ میلیارد نفر، نقش محوری در این اتحاد دارد. هند با برخورداری از نیروی کار جوان و متخصص، به سرعت در حال تبدیل شدن به یک قدرت اقتصادی است. روسیه با منابع طبیعی غنی خود، به‌ویژه در حوزه انرژی، نقش مهمی در معادلات جهانی ایفا می‌کند. برزیل به‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد آمریکای لاتین و آفریقای جنوبی به‌عنوان پیشروترین اقتصاد قاره آفریقا، اهمیت استراتژیک این اتحاد را دوچندان کرده‌اند.
تاریخچه عضویت کشورهای دیگر در پیمان بریکس
در اجلاس پانزدهم بریکس که در آگوست ۲۰۲۳ در ژوهانسبورگ برگزار شد، شش کشور جدید به عضویت این گروه درآمدند. این کشورها عبارتند از:
عربستان سعودی
ایران
امارات متحده عربی
مصر
اتیوپی
آرژانتین
این گسترش چشمگیر، نشان‌دهنده افزایش نفوذ و جذابیت بریکس در میان کشورهای در حال توسعه است. عضویت این کشورها از اول ژانویه ۲۰۲۴ رسمی شده است.
فهرست تمام کشورهای عضو بریکس
با پیوستن شش عضو جدید در سال ۲۰۲۴، بریکس اکنون یازده عضو دارد که عبارتند از برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی، عربستان سعودی، ایران، امارات متحده عربی، مصر، اتیوپی و آرژانتین. این گسترش عضویت، قدرت اقتصادی و نفوذ سیاسی بریکس را به طور قابل توجهی افزایش داده است. اعضای جدید با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقتصادی خود، می‌توانند نقش مهمی در پیشبرد اهداف این اتحادیه ایفا کنند.
با پیوستن اعضای جدید، تکلیف نام چه می‌شود؟
با گسترش اعضای بریکس، بحث‌هایی درباره تغییر نام این گروه مطرح شده است. برخی پیشنهاد کرده‌اند که نام جدید باید منعکس‌کننده همه اعضا باشد، اما تاکنون تصمیم قطعی در این خصوص گرفته نشده است. به نظر می‌رسد فعلاً نام بریکس به عنوان یک برند شناخته شده جهانی حفظ خواهد شد، زیرا این نام به نمادی از همکاری کشورهای در حال توسعه و اقتصادهای نوظهور تبدیل شده است.
چرا بریکس شکل گرفت؟
شکل‌گیری بریکس را می‌توان واکنشی به سلطه اقتصادی و سیاسی کشورهای غربی و نظام مالی تحت کنترل آنها دانست. این گروه با هدف ایجاد توازن در نظام بین‌الملل و کاهش وابستگی به دلار آمریکا تشکیل شد. کشورهای عضو بریکس معتقدند که نظام مالی جهانی باید اصلاح شود و قدرت‌های نوظهور نقش بیشتری در تصمیم‌گیری‌های جهانی داشته باشند.
بریکس همچنین به دنبال ایجاد نظام چندقطبی در جهان است که در آن قدرت به طور متوازن‌تری توزیع شده باشد. این گروه تلاش می‌کند تا از طریق همکاری‌های اقتصادی و سیاسی، وزن ژئوپلیتیکی خود را افزایش دهد و به عنوان یک نیروی متعادل‌کننده در برابر نفوذ غرب عمل کند.
چرا بریکس مهم است؟
اهمیت بریکس را می‌توان از چند جنبه بررسی کرد. نخست، این گروه بیش از ۴۰ درصد جمعیت جهان و حدود ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهانی را در اختیار دارد. دوم، کشورهای عضو بریکس دارای منابع طبیعی غنی و نیروی کار قابل توجهی هستند که می‌تواند موتور محرک رشد اقتصاد جهانی باشد.
علاوه بر این، بریکس به عنوان یک پلتفرم مهم برای همکاری‌های جنوب-جنوب عمل می‌کند و می‌تواند الگویی برای سایر کشورهای در حال توسعه باشد. این گروه همچنین در تلاش است تا با ایجاد نهادهای مالی مستقل مانند بانک توسعه جدید (NDB)، وابستگی به نهادهای مالی غربی را کاهش دهد.
پیمان بریکس چه اهداف سیاسی و اقتصادی را دنبال می‌کند؟
بریکس اهداف متعددی را در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی دنبال می‌کند. در حوزه اقتصادی، این گروه به دنبال افزایش تجارت درون‌گروهی، توسعه زیرساخت‌ها و ایجاد سیستم‌های مالی مستقل است. تأسیس بانک توسعه جدید (NDB) در سال ۲۰۱۴ با سرمایه اولیه ۱۰۰ میلیارد دلار، نمونه‌ای از این تلاش‌هاست که با هدف تأمین مالی پروژه‌های زیرساختی در کشورهای عضو و سایر اقتصادهای نوظهور ایجاد شد.
در بعد سیاسی، بریکس خواهان اصلاح نظام حکمرانی جهانی و افزایش نقش کشورهای در حال توسعه در تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی است. این گروه همچنین به دنبال ایجاد توازن در برابر قدرت‌های غربی و تقویت همکاری‌های چندجانبه است.
بریکس تا کنون چند اجلاس و در چه مقرهایی برگزار کرده است؟
از زمان تشکیل بریکس تا سال ۲۰۲۴، شانزده اجلاس سران برگزار شده است. این نشست‌ها به صورت چرخشی در کشورهای عضو برگزار می‌شود و فرصتی برای بحث درباره مسائل مهم جهانی و تقویت همکاری‌های درون گروهی است. اجلاس آگوست ۲۰۲۳ در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی برگزار شد که منجر به پذیرش شش عضو جدید گردید. آخرین اجلاس نیز در سال ۲۰۲۴ در کازان روسیه و به رهبری و میزبانی ولادیمیر پوتین برگزار شد که این نشست به‌دلیل حضور اعضای جدید و صحبت‌هایی در مورد تلاش بیشتر برای کاهش ضریب نفوذ دلار، تجارت با پول‌های محلی و حتی ایجاد یک پول واحد برای اعضا، بسیار مورد توجه قرار گرفت و حاشیه‌ساز شد.
نشست‌های بریکس معمولاً با حضور سران کشورهای عضو و در سطح عالی برگزار می‌شود و تصمیمات مهمی در زمینه‌های مختلف از جمله تجارت، امنیت، محیط زیست و همکاری‌های فناورانه در آن اتخاذ می‌شود.
چه کشورهایی می‌خواهند به جمع بریکس بپیوندند و چرا؟
بیش از ۴۰ کشور علاقه خود را برای پیوستن به بریکس اعلام کرده‌اند. برخی از مهم‌ترین متقاضیان عبارتند از الجزایر، اندونزی، بنگلادش، ونزوئلا و پاکستان. این کشورها به دلایل مختلفی خواهان عضویت در بریکس هستند:
• دسترسی به منابع مالی و سرمایه‌گذاری از طریق بانک توسعه جدید • کاهش وابستگی به نظام مالی غرب‌محور • تقویت روابط تجاری با اقتصادهای بزرگ عضو بریکس • افزایش قدرت چانه‌زنی در مجامع بین‌المللی • بهره‌مندی از فرصت‌های همکاری در حوزه‌های مختلف
بریکس با کدام پیمان‌های سیاسی و اقتصادی جهانی مقابله دارد؟
بریکس به طور مستقیم با هیچ پیمان خاصی اعلام مقابله نکرده است، اما در عمل این گروه به دنبال ایجاد توازن در برابر نهادهای مالی تحت سلطه غرب مانند صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی است. همچنین، این گروه تلاش می‌کند تا جایگزینی برای سیستم سوئیفت و نظام پرداخت مبتنی بر دلار ایجاد کند.
بریکس به خصوص با سلطه گروه جی۷ (متشکل از آمریکا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن و کانادا) بر اقتصاد جهانی مخالف است. این گروه معتقد است که ساختار کنونی نظام بین‌الملل منعکس‌کننده واقعیت‌های جهان امروز نیست و باید اصلاح شود.
تقابل میان آمریکا، بریتانیا و کشورهای عضو BRICS
تنش میان آمریکا و کشورهای عضو بریکس، به‌ویژه چین و روسیه، در سال‌های اخیر افزایش یافته است. این تنش‌ها در حوزه‌های مختلف از جمله تجارت، فناوری و ژئوپلیتیک نمود پیدا کرده است. جنگ تجاری آمریکا و چین، تحریم‌های غرب علیه روسیه و رقابت بر سر نفوذ در مناطق مختلف جهان، نمونه‌هایی از این تقابل هستند.
بریتانیا نیز به عنوان متحد نزدیک آمریکا، روابط پرتنشی با برخی از اعضای بریکس دارد. این تنش‌ها به خصوص پس از خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا و تلاش این کشور برای یافتن جایگاه جدید در نظام بین‌الملل، پررنگ‌تر شده است.
بریکس و هدف کاهش سهم دلار در تبادلات تجاری جهانی
یکی از مهم‌ترین اهداف بریکس، کاهش وابستگی به دلار آمریکا در مبادلات بین‌المللی است. کشورهای عضو در تلاشند تا با استفاده از ارزهای ملی خود در تجارت دوجانبه و چندجانبه، و همچنین توسعه سیستم‌های پرداخت جایگزین، از سلطه دلار بکاهند.
بانک توسعه جدید بریکس نیز در این راستا، سیاست تنوع‌بخشی به سبد ارزی خود را در پیش گرفته و به دنبال افزایش استفاده از ارزهای محلی در وام‌دهی و تأمین مالی پروژه‌هاست. این اقدامات می‌تواند در بلندمدت به کاهش قابل توجه نقش دلار در اقتصاد جهانی منجر شود.
ساختار مالی بریکس
ساختار مالی بریکس متشکل از دو بخش اصلی است: «بانک توسعهٔ جدید» (NDB) که با نام بانک توسعهٔ بریکس نیز شناخته می‌شود و «قرارداد اندوختهٔ احتیاطی» (CRA). این دو نهاد پس از امضای معاهده در سال ۲۰۱۴، از سال ۲۰۱۵ رسماً فعالیت خود را آغاز کردند.
بانک توسعه جدید (NDB: New Development Bank)
این بانک چندملیتی با سرمایهٔ اولیه ۵۰ میلیارد دلار تأسیس شد و ظرفیت افزایش سرمایه تا ۱۰۰ میلیارد دلار را دارد. هر یک از پنج کشور مؤسس ۱۰ میلیارد دلار برای تأسیس بانک تأمین کردند. تمرکز اصلی بانک بر تأمین مالی پروژه‌های زیربنایی است و سالانه تا سقف ۳۴ میلیارد دلار مجوز تأمین مالی دارد. در سال ۲۰۲۰، بانک ۵۳ طرح به ارزش تقریبی ۱۵ میلیارد دلار را در دست بررسی داشت. در سپتامبر ۲۰۲۱، چهار کشور اروگوئه، امارات متحده عربی، بنگلادش و مصر به عضویت این بانک درآمدند.
قرارداد اندوخته احتیاطی (CRA: Contingent Reserve Arrangement)
این چارچوب در سال ۲۰۱۵ با هدف محافظت از اعضا در برابر فشارهای نقدینگی و ارزی جهانی ایجاد شد. معاهدهٔ آن در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۴ در فورتالزای برزیل به امضا رسید و جلسات افتتاحیه در سپتامبر ۲۰۱۵ در آنکارا برگزار شد. این ساختار که به عنوان رقیب صندوق بین‌المللی پول شناخته می‌شود، نماد همکاری‌های جنوب با جنوب محسوب می‌شود و برای اقتصادهای نوظهور که در مسیر آزادسازی اقتصادی قرار دارند، اهمیت ویژه‌ای دارد.
نظام پرداخت بریکس
در نشست ۲۰۱۵ بریکس در روسیه، مذاکرات برای ایجاد سیستم پرداخت جایگزین سوئیفت آغاز شد. بانک مرکزی روسیه رایزنی‌هایی را با سایر اعضا برای ایجاد این نظام پرداخت آغاز کرد. هدف اصلی، دستیابی به استقلال بیشتر در تراکنش‌های مالی و ایجاد سیستم پشتیبان در صورت اختلال در نظام سوئیفت بود. این اقدام به عنوان گامی مهم در جهت استقلال مالی کشورهای عضو بریکس محسوب می‌شود.
احتمال ایجاد ارز مشترک
از اجلاس ۲۰۲۳ آفریقای جنوبی، موضوع ایجاد ارز مشترک بریکس مورد بحث قرار گرفت. کارشناسان مزایایی چون منصفانه‌تر شدن تجارت خارجی و کاهش هزینه‌های معاملات را برای این طرح برشمرده‌اند. به گفته تحلیلگران، تنوع جغرافیایی اعضای بریکس، امکان خودکفایی در تجارت بین‌الملل را افزایش می‌دهد. وزن اقتصادی مجموع کشورهای عضو از نظر تولید ناخالص داخلی، نه تنها از ایالات متحده، بلکه از کل کشورهای گروه هفت نیز پیشی گرفته است.
آینده گروه بریکس چه خواهد بود؟
آینده بریکس با توجه به تحولات اخیر و پیوستن اعضای جدید، چشم‌انداز روشنی را نوید می‌دهد. با گسترش عضویت در سال ۲۰۲۴، این گروه اکنون بیش از نیمی از جمعیت جهان را نمایندگی می‌کند و سهم قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی جهانی را در اختیار دارد. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که تا سال ۲۰۳۰، اقتصاد کشورهای بریکس از مجموع اقتصاد کشورهای گروه جی۷ پیشی خواهد گرفت.
با این حال، بریکس با چالش‌هایی نیز روبروست. تفاوت‌های سیاسی و اقتصادی میان اعضا، رقابت‌های درون‌گروهی (به‌ویژه میان چین و هند) و فشارهای خارجی می‌تواند بر عملکرد این گروه تأثیر بگذارد. موفقیت آینده بریکس به توانایی اعضا در حل این چالش‌ها و حفظ انسجام گروه بستگی دارد.
جمع‌بندی
بریکس از یک ایده اقتصادی در سال ۲۰۰۱ به یک قدرت تأثیرگذار جهانی در سال ۲۰۲۴ تبدیل شده است. این گروه با گسترش عضویت و تقویت همکاری‌های درون‌گروهی، به دنبال ایجاد نظمی جدید در اقتصاد جهانی است که در آن کشورهای در حال توسعه نقش پررنگ‌تری داشته باشند.
تلاش برای کاهش سلطه دلار، ایجاد نهادهای مالی مستقل، و تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی، نشان‌دهنده عزم جدی بریکس برای ایفای نقشی مهم‌تر در معادلات جهانی است. با توجه به روند کنونی، به نظر می‌رسد این گروه در سال‌های آینده به یکی از مهم‌ترین بازیگران نظام بین‌الملل تبدیل خواهد شد.
سوالات متداول
۱. آیا امکان عضویت کشورهای بیشتر در بریکس وجود دارد؟
بله، بریکس درهای خود را به روی کشورهای واجد شرایط باز گذاشته و بیش از ۴۰ کشور برای عضویت اعلام آمادگی کرده‌اند.
۲. آیا بریکس می‌تواند جایگزین دلار شود؟
بریکس به تنهایی نمی‌تواند جایگزین دلار شود، اما می‌تواند با ایجاد سیستم‌های مالی جایگزین، وابستگی به دلار را کاهش دهد.
۳. مزایای عضویت در بریکس چیست؟
دسترسی به منابع مالی، تقویت روابط تجاری، افزایش قدرت چانه‌زنی در مجامع بین‌المللی و امکان مشارکت در پروژه‌های مشترک از مهم‌ترین مزایای عضویت است.
۴. آیا بریکس یک اتحادیه نظامی است؟
خیر، بریکس یک گروه اقتصادی-سیاسی است و ماهیت نظامی ندارد.
۵. نقش چین در بریکس چیست؟
چین به عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد بریکس، نقش رهبری در این گروه دارد و بیشترین سهم را در تأمین منابع مالی بانک توسعه جدید بر عهده دارد.
