مکانیسم ماشه؛ پایان رسمی برجام پس از ۱۰ سال
با فعالسازی مکانیسم ماشه از سوی تروئیکای اروپایی در ۲۸ اوت و پایان یافتن دوره ۳۰ روزه آن در ۲۷ سپتامبر، تحریمهای سازمان ملل متحد که ۱۰ سال پیش در پی توافق برجام لغو شده بود، مجدداً علیه ایران اعمال شد. این رویداد به معنای مرگ رسمی توافق هستهای ۲۰۱۵ است که از سال ۲۰۱۸ و خروج یکجانبه آمریکا در دوره نخست ترامپ، عملاً نیمهجان بود.
فرانسه، آلمان و بریتانیا که ایران را به نقض تعهدات برجام متهم کردهاند، پیشنهاد تعویق ششماهه تحریمها را در ازای بازگشت دسترسی بازرسان آژانس، شفافسازی درباره ذخایر اورانیوم غنیشده و ازسرگیری مذاکرات با آمریکا مطرح کرده بودند. اما این پیشنهاد با شکست مواجه شد و اکنون برجام رسماً به تاریخ پیوسته است.
شورای امنیت سازمان ملل در جلسه ۲۶ سپتامبر با ۹ رای مخالف، ۴ رای موافق و ۲ رای ممتنع، قطعنامه پیشنهادی چین و روسیه برای تعویق تحریمها را رد کرد. این تصمیم نشاندهنده شکاف عمیق بینالمللی در قبال نحوه برخورد با پرونده هستهای ایران است.
تأثیر فوری بر بازارهای مالی؛ نوسان شدید ارز و مداخله دولت در بورس
ساعاتی پیش از فعالشدن کامل تحریمهای سازمان ملل، بازار ارز ایران دچار تلاطم شدیدی شد. قیمت دلار آمریکا از مرز ۱۱۲ هزار تومان گذشت و حتی تا ۱۱۲ هزار و ۳۰۰ تومان نیز معامله شد. یورو نیز از ۱۳۱ هزار تومان فراتر رفت که نشاندهنده واکنش فوری بازار به تحولات سیاسی بود.
دولت برای جلوگیری از ریزش بورس اقدام به تزریق گسترده نقدینگی کرد. بیش از ۱۳۰ میلیارد تومان به بازار سهام تزریق شد که باعث جهش ۵۳ هزار واحدی شاخص کل بورس و رسیدن آن به سطح ۲ میلیون و ۵۷۷ هزار واحد شد. این مداخله موفق شد تا بیش از ۸۲ درصد نمادها در محدوده مثبت بسته شوند.
واکنش فوری بازارهای مالی نشان میدهد که فعالان اقتصادی انتظار تشدید فشارهای اقتصادی را دارند. هرچند مداخله دولت توانست در کوتاهمدت از ریزش جلوگیری کند، اما پایداری این روند در شرایط تحریمهای جدید محل تردید است.
محدوده تحریمهای جدید؛ از تسلیحات تا انرژی هستهای
تحریمهای بازگشته شامل طیف وسیعی از محدودیتهاست. ایران مجدداً مشمول تحریم تسلیحاتی کامل، ممنوعیت همه فعالیتهای غنیسازی و بازفرآوری اورانیوم و هرگونه فعالیت مرتبط با موشکهای بالستیک قادر به حمل کلاهک هستهای میشود. این محدودیتها بهطور مستقیم بر برنامههای دفاعی و هستهای کشور تأثیر خواهد گذاشت.
سایر تحریمها شامل ممنوعیت سفر برای دهها شخص ایرانی، مسدودسازی داراییهای دهها فرد و نهاد ایرانی و ممنوعیت تأمین هرگونه اقلامی است که میتواند در برنامه هستهای مورد استفاده قرار گیرد. همچنین کشورها مجازند اقلام ممنوعه را توقیف و امحا کنند.
محدودیتهای شدیدتر بر تراکنشهای مالی با بانکهای ایرانی و بازگشت تحریم نفتی اروپا از جمله مهمترین بخشهای این بسته تحریمی محسوب میشوند که تأثیر عمیقی بر اقتصاد کشور خواهند داشت.
موضع ایران؛ بین مقاومت و انعطافپذیری
مسعود پزشکیان، رئیسجمهوری ایران، در واکنش به بازگشت تحریمها اعلام کرد که ایران از پیمان منع گسترش تسلیحات هستهای (NPT) خارج نخواهد شد. این موضع در حالی اتخاذ شد که برخی مقامات پیشتر تهدید به خروج از این پیمان کرده بودند. پزشکیان همچنین شرط لغو تحریمها را برای دیدار با ترامپ مطرح کرد.
عباس عراقچی، وزیر خارجه، تأکید کرد که بازرسان آژانس بینالمللی انرژی اتمی بر اساس توافق ۹ سپتامبر در قاهره، مشغول بازرسی از تأسیسات هستهای ایران هستند. این اقدام نشان میدهد که ایران علیرغم تحریمهای جدید، همچنان به تعهدات بینالمللی خود پایبند است.
سرتیپ رضا طلایینیک، سخنگوی وزارت دفاع، موضع سختگیرانهای در قبال برنامه موشکی اتخاذ کرد و اعلام کرد که هیچ مداخله خارجی در قدرت دفاعی کشور پذیرفته نخواهد شد. این موضعگیری نشاندهنده تداوم سیاست دفاعی کشور است.
واکنشهای بینالمللی؛ شکاف در جامعه جهانی
روسیه و چین بهشدت با بازگشت تحریمها مخالفت کردند. سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، این اقدام را “غیرقانونی و غیرقابل اجرا” خواند و در نامهای به دبیرکل سازمان ملل هشدار داد که پذیرش بازگشت تحریمها “اشتباهی بزرگ” خواهد بود. دمیتری پولیانسکی، معاون نماینده روسیه در سازمان ملل نیز این تحریمها را “باطل و بیاعتبار” دانست.
تروئیکای اروپایی در بیانیه مشترک خود تأکید کرد که “اعمال مجدد تحریمهای سازمان ملل به معنای پایان دیپلماسی نیست” و از ایران خواست تا از اقدامات تنشزا خودداری کند. مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا نیز ضمن قدردانی از موضع اروپاییها، تأکید کرد که گزینه دیپلماسی همچنان برای ایران وجود دارد.
این واکنشهای متفاوت نشاندهنده عمق اختلافات بینالمللی در قبال نحوه مواجهه با ایران است و احتمال تشدید تنشهای ژئوپلیتیک را افزایش میدهد.
تأثیرات اقتصادی بلندمدت؛ از تورم تا وابستگی تجاری
کارشناسان اقتصادی پیشبینی میکنند که بازگشت تحریمها تأثیرات عمیقی بر اقتصاد ایران خواهد داشت. بیژن خواجهپور، تحلیلگر مسائل ایران، انتظار دارد که ارزش ریال بیش از پیش کاهش یابد و نرخ تورم از حدود ۴۰ درصد به ۵۰ درصد برسد. او همچنین معتقد است که بزرگترین اثر بر صادرکنندگان ایرانی خواهد بود که از خدمات حیاتی منطقهای محروم میشوند.
اسفندیار باتمانقلیچ، بنیانگذار اندیشکده “بورس و بازار”، معتقد است که این تحریمها مانند سال ۲۰۱۸ شوک اقتصادی بزرگی ایجاد نخواهد کرد، اما ایران را بیش از پیش به معدود شرکای تجاری باقیمانده وابسته میکند. چین که ۹۰ درصد نفت ایران را وارد میکند، احتمالاً به خرید نفت ادامه خواهد داد اما در سایر حوزهها محتاطتر خواهد بود.
نیکول گراجفسکی از اندیشکده کارنگی نیز تأکید کرد که روسیه احتمالاً تحریمها را نادیده گرفته و همکاری نظامی با ایران را ادامه خواهد داد. این وضعیت ایران را در موقعیت دشواری قرار میدهد که باید بین گزینههای محدود انتخاب کند.
سناریوی تشدید تنش؛ احتمال درگیری نظامی
بازگشت تحریمها در شرایطی اتفاق میافتد که تنها چند ماه از حملات آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هستهای ایران میگذرد. بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، در سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل خواستار بازگشت تحریمها شد و تأکید کرد که “نباید اجازه دهیم ایران ظرفیتهای نظامی و هستهای خود را بازسازی کند”.
تهدیدات اسرائیل مبنی بر احتمال حملات مجدد و فعالشدن مکانیسم ماشه باعث شده که اقتصاد ایران برای نخستینبار در چهار سال گذشته در حالت انقباض قرار گیرد. این شرایط احتمال تشدید تنشهای منطقهای را افزایش میدهد و ممکن است به درگیریهای گستردهتر منجر شود.
رهبر جمهوری اسلامی، نیز موضع سختی اتخاذ کرده و تأکید کرده که “با طرفی که در همهچیز خلف وعده میکند نمیتوان مذاکره کرد”. این موضعگیری فضای مذاکره را محدودتر کرده و احتمال حل دیپلماتیک بحران را کاهش داده است.
گزینههای پیشروی ترامپ؛ از دیپلماسی تا فشار حداکثری
دونالد ترامپ اکنون در موقعیت منحصربهفردی قرار دارد. او در دوره نخست خود صادرات نفت ایران را به حدود یکسوم کاهش داد، اما امروز این عدد دوباره به حدود ۱.۶ میلیون بشکه در روز رسیده است. کارشناسان معتقدند که ترامپ میتواند با هدف قرار دادن درآمدهای نفتی ایران و رساندن صادرات به صفر، تهران را وادار به عقبنشینی کند.
شرایط در سال ۲۰۲۵ با ۲۰۱۹ متفاوت است. در آن زمان اروپا با بازگرداندن تحریمها مخالفت میکرد و ایران ابزارهای متعددی برای فشار داشت. امروز اما بیشتر آن ابزارها از بین رفتهاند و تنها تهدید باقیمانده خروج از پیمان NPT است که نشانه ضعف است نه قدرت.
زمانبندی نیز به نفع آمریکا است. مردم ایران سالهاست بار تحریمها را به دوش میکشند و بسیاری معتقدند ریشه مشکلات در داخل کشور است. اگر فشار خارجی جریان درآمد حکومت را قطع کند، فضا برای تغییرات داخلی باز خواهد شد.
نتیجهگیری؛ آیندهای مبهم در انتظار تصمیمات سرنوشتساز
بازگشت تحریمهای سازمان ملل علیه ایران نقطه عطفی در مناقشه هستهای و منطقهای محسوب میشود. مرگ رسمی برجام، جهش ارز، اصرار تهران بر حفظ برنامههای هستهای و موشکی، و شرطگذاری برای مذاکره با آمریکا، چشماندازی پیچیده و پرتنش را پیش روی منطقه ترسیم کرده است.
در این شرایط، سه سناریوی اصلی قابل تصور است: نخست، بازگشت به میز مذاکره که مستلزم انعطاف همه طرفهاست؛ دوم، تشدید فشار اقتصادی که میتواند به تغییرات داخلی منجر شود؛ و سوم، تصعید نظامی که خطرناکترین گزینه محسوب میشود. انتخاب بین این سناریوها نه تنها آینده ایران بلکه ثبات کل منطقه خاورمیانه را تعیین خواهد کرد.
موفقیت هر یک از این مسیرها به تصمیمات سرنوشتساز رهبران در تهران، واشنگتن و پایتختهای اروپایی بستگی دارد. آنچه مسلم است، دوران جدیدی از روابط ایران با جهان آغاز شده که پیامدهای آن فراتر از مرزهای این کشور خواهد بود.
