در تیرماه ۱۴۰۴، وزیر نیرو اعلام کرد که اگر روند خشکسالی و کاهش بارش‌ها ادامه یابد، احتمال دارد سد ماملو تا یک ماه آینده به‌طور کامل از مدار تأمین آب خارج شود. در کنار آن، وضعیت سدهای لتیان، لار و کرج نیز نگران‌کننده توصیف شد. این هشدار، تنها یک جمله‌ی سیاسی یا اداری نیست؛ بلکه صدای آژیری است که پایتخت را برای یک بحران حیاتی فراگیر بیدار می‌کند.
در این مقاله به بررسی دقیق علل، ابعاد، پیامدها و راهکارهای موجود برای عبور از بحران کم‌آبی در ایران به‌ویژه تهران می‌پردازیم.
وضعیت بحرانی سدهای تهران – یک قدم تا خشکی کامل
بر اساس داده‌های رسمی شرکت مدیریت منابع آب ایران و اظهارات مسئولان وزارت نیرو:
- تنها ۱۴ درصد از حجم مخازن سدهای تهران (ماملو، لتیان، لار و کرج) پر است.
- ورودی آب به این سدها حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد نسبت به سال گذشته کاهش یافته است.
- بارش‌ها در سال آبی جاری حدود ۳۱ درصد نسبت به سال گذشته و ۴۴ درصد نسبت به میانگین بلندمدت کاهش داشته‌اند.
- بسیاری از سدهای دیگر کشور، مانند زاینده‌رود، دریاچه ارومیه و سد درودزن نیز در وضعیت مشابهی قرار دارند.
سد ماملو: ستون فقرات تأمین آب جنوب و شرق تهران
سد ماملو در استان تهران واقع شده و یکی از منابع اصلی تأمین آب آشامیدنی مناطق شرقی و جنوبی تهران و برخی نواحی شهرستان‌های پاکدشت و ورامین است. از بین رفتن این سد نه‌تنها کاهش فشار و قطع دوره‌ای آب را به همراه خواهد داشت، بلکه ممکن است منجر به جیره‌بندی سراسری آب در پایتخت شود.
چرا به این نقطه رسیدیم؟ بررسی ریشه‌های بحران
1. تغییرات اقلیمی: خشکی زودرس و بارش نامنظم
تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی موجب شده‌اند:
- دوره‌های بارندگی کوتاه‌تر و شدیدتر شوند (فلاش‌فلاد)
- تابستان‌ها طولانی‌تر و دماها بالاتر باشد (تبخیر شدید منابع سطحی)
- زمستان‌ها بدون برف یا با برف‌های بدون دوام باشند
در واقع، پترن اقلیمی ایران در حال حرکت به‌سمت مناطق نیمه‌بیابانی و بیابانی است؛ چیزی که پیش‌بینی شده بود، اما اکنون به‌سرعت در حال وقوع است.
2. برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی
بیش از ۸۵٪ از منابع آبی تجدیدناپذیر کشور در طول سه دهه گذشته استخراج شده‌اند. اکثر دشت‌های کشور در وضعیت ممنوعه و بحرانی قرار دارند. کاهش آب‌های زیرزمینی به:
- نشست زمین (در جنوب تهران به بیش از ۳۶ سانتی‌متر در سال رسیده)
- شور شدن آب‌های باقی‌مانده
- ناپایداری اکولوژیکی
منجر شده است.
3. الگوی نادرست مصرف آب
مصرف سرانه آب در ایران از میانگین جهانی بالاتر است. دلایل این موضوع:
- قیمت بسیار پایین آب (یارانه پنهان)
- عدم وجود فرهنگ‌سازی گسترده
- تلفات بالا در شبکه انتقال (تا ۳۰٪ در برخی مناطق)
4. کشاورزی پرمصرف و سنتی
بیش از ۹۰٪ آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. بسیاری از کشاورزان از آبیاری غرقابی و روش‌های غیر بهره‌ور استفاده می‌کنند. محصولات پرمصرف مانند برنج، هندوانه و سیب‌زمینی در مناطق خشک کشت می‌شوند، بدون توجه به وضعیت منابع.
پیامدهای فاجعه‌بار خروج سد ماملو از مدار
🔴 تهدید آب شرب میلیون‌ها شهروند
با خروج سد ماملو، بخش بزرگی از تهران در معرض قطع آب قرار می‌گیرد. قطع متوالی یا جیره‌بندی، فشار روانی، تنش اجتماعی، و افزایش بیماری‌های واگیر مرتبط با بهداشت را در پی خواهد داشت.
🔴 بحران در صنعت و زیرساخت‌ها
توقف یا کندی تأمین آب به صنایع، مراکز بهداشتی، بیمارستان‌ها و مدارس نیز آسیب‌های جدی وارد می‌کند. حتی سیستم‌های سرمایشی و کولرهای آبی در تابستان دچار مشکل می‌شوند.
🔴 مهاجرت معکوس و تشدید فرونشست
کم‌آبی، عامل محرک موج جدید مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها و از شهرها به استان‌های شمالی و غربی خواهد بود. این روند می‌تواند مدیریت شهری را دچار فروپاشی سازد. همچنین، کاهش سطح آب زیرزمینی، فرونشست زمین را تسریع می‌کند.
آیا راه‌حلی وجود دارد؟ راهکارهای فوری، میان‌مدت و بلندمدت
✅ راهکارهای فوری
- اعلام وضعیت اضطراری آبی در تهران
- جریمه و تعرفه پلکانی برای بدمصرف‌ها
- اطلاع‌رسانی گسترده و آموزش شهروندی
- تعمیر فوری خطوط انتقال نشت‌دار
- کاهش فشار شبکه در ساعات کم‌مصرف
✅ راهکارهای میان‌مدت
- تغییر الگوی کشاورزی به محصولات کم‌آب‌بر
- سرمایه‌گذاری در بازچرخانی فاضلاب (تصفیه و مصرف مجدد)
- توسعه سامانه‌های هوشمند آب‌دهی در بخش کشاورزی
- ایجاد بازار آب برای تخصیص کارآمدتر منابع
- تحریک بخش خصوصی برای پروژه‌های نمک‌زدایی در جنوب کشور
✅ راهکارهای بلندمدت
- اصلاح نظام قیمت‌گذاری آب
- آمایش سرزمینی جدید بر پایه ظرفیت آبی
- تغییر الگوی جمعیت‌پذیری استان تهران
- الحاق به توافق‌نامه‌های جهانی حفاظت منابع آبی
- توسعه دیپلماسی آبی برای مدیریت رودخانه‌های مرزی (هیرمند، ارس، اترک)
ابعاد اقتصادی بحران آب
بحران آب در ایران تنها یک مسئله زیست‌محیطی یا اجتماعی نیست، بلکه به‌طور مستقیم زیرساخت‌های اقتصادی کشور را تهدید می‌کند. در بخش کشاورزی، که سهم بزرگی در اشتغال و امنیت غذایی دارد، کاهش منابع آبی منجر به افت تولید، نابودی زمین‌های زراعی و مهاجرت روستاییان می‌شود. این مسئله زنجیره‌ای از پیامدهای اقتصادی را رقم می‌زند: افزایش قیمت مواد غذایی، کاهش صادرات محصولات کشاورزی، وابستگی بیشتر به واردات، و در نهایت افزایش تورم.
صنایع نیز از این بحران مصون نیستند. صنایعی مانند فولاد، سیمان، نیروگاه‌های حرارتی و پتروشیمی که وابستگی بالایی به آب دارند، با کمبود و یا افزایش هزینه تأمین آب روبه‌رو خواهند شد. این وضعیت می‌تواند باعث تعطیلی موقت خطوط تولید، کاهش اشتغال صنعتی و افت تولید ناخالص داخلی شود. همچنین شهرهایی که با بحران شدید آبی مواجه‌اند، جذابیت خود را برای سرمایه‌گذاران از دست می‌دهند و فرار سرمایه شکل می‌گیرد.
در سطح کلان، دولت مجبور به تخصیص منابع هنگفتی برای انتقال آب بین‌حوضه‌ای، احداث تاسیسات نمک‌زدایی و تأمین آب اضطراری خواهد شد؛ پروژه‌هایی که منابع مالی سنگینی می‌طلبند و بودجه‌های توسعه‌ای دیگر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. از طرفی دیگر، بهره‌وری پایین آب و اتلاف گسترده در شبکه‌های آبرسانی (تا ۳۰٪) به معنای کاهش بازده سرمایه‌گذاری در بخش عمومی و تحمیل هزینه‌های بلندمدت به اقتصاد ملی است.
در مجموع، اگر بحران آب به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند نقش یک کاتالیزور برای رکود اقتصادی، ناآرامی‌های اجتماعی و اختلال در برنامه‌های توسعه پایدار کشور ایفا کند.
نقش مردم و رسانه در گذر از بحران
مردم، به‌عنوان اصلی‌ترین مصرف‌کنندگان، باید نقش خود را جدی بگیرند. صرفه‌جویی در شستن خودرو، آبیاری باغچه، استحمام کوتاه‌تر، استفاده از تجهیزات کم‌مصرف و انتقال این آگاهی به نسل بعد، بخشی از تعهد ملی برای نجات ایران است.
رسانه‌ها نیز با اطلاع‌رسانی، گزارش‌های میدانی و تولید محتوای آموزشی می‌توانند افکار عمومی را برای مشارکت در حل بحران آماده کنند.
کلام پایانی : ایران در آستانه “ورشکستگی آبی”
اگرچه بحران آب ایران نتیجه سال‌ها بی‌تدبیری و تغییرات اقلیمی است، اما هنوز فرصت باقی است. نجات سد ماملو، تنها نجات یک منبع آب نیست، بلکه نجات اعتماد عمومی به توان حل بحران در سطح ملی است.
برای عبور از این بحران، نیازمند اقدام فوری، سیاست‌گذاری عادلانه، بهره‌گیری از فناوری و مشارکت فعال مردمی هستیم.
