مدیرکل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان غربی هشدار داده است که «در بخش شمالی دریاچه ارومیه فقط یک لایه‌ی نازک ۴ تا ۵ سانتی‌متری از آب باقی مانده و احتمال دارد طی ۵ یا ۶ روز آینده کاملاً خشک شود»، وی همچنین اشاره کرده در جنوب حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ کیلومتر مربع آب با عمق تنها ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر باقی مانده که امکان خشک شدن تا پایان تابستان وجود دارد اگر این پیش‌بینی محقق شود، گامی بی‌سابقه در تاریخ دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین تالاب شور خاورمیانه، خواهد بود.
ضعیت فعلی و چشم‌انداز پیش رو
- بیش از نیمی از شمال دریاچه تنها با ۴–۵ سانتی‌متر آب پوشیده شده است: این رقم در کمتر از یک هفته ممکن است به صفر برسد
- در جنوب، سطح آب بسیار کم است و محدوده عظیمی از پهنه آبگیر عملاً در حال خشک شدن است
- روند خشکی با شدت تبخیر تابستان تشدید می‌شود و بعید است بارش‌های پاییز برای بازیابی حجم قابل توجه آب مؤثر باشند
- دریاچه ارومیه، پیش‌ازاین بر اساس اقلیم شناخته، به یک دریاچه فصلی تبدیل شده بود؛ تابستان‌ها خشک و فقط در بهار و زمستان مقداری آب جمع می‌کرد
ابعاد زیست‌محیطی
خشک‌شدن کامل ارومیه پیامدهای اکوسیستمی و محیطی زیر را به همراه خواهد داشت:
- شوری و شورگسترش: با تبخیر آب، سطح نمک‌ها افزایش یافته و رسوبات نمکی در منطقه پخش می‌شود—آسیبی برای خاک، کشاورزی و سلامت انسان.
- فرسایش بادی و گردوغبار: ترکیب نمک و گردوغبار، به کانون‌های ریزگرد تبدیل‌شده و تنفس، مخاطرات تنفسی و آلودگی هوا را تشدید می‌کند.
- از بین رفتن تنوع زیستی: زیستگاه‌های پرندگان مهاجر، ماهیان بومی و گیاهان شورپسند نابود می‌شوند و این به کاهش تنوع زیستی ختم می‌شود.
- از بین رفتن نقش اقلیمی: خشک شدن دریاچه باعث از بین رفتن تنظیم میکرواقلیم منطقه و افزایش دما، کاهش رطوبت و تغییر چرخش آب در منطقه می‌شود.
پیامدهای اقتصادی
خشک‌شدن ارومیه با ابعاد اقتصادی گسترده‌ای همراه است:
🔹 کشاورزی و امنیت غذایی
- منطقه پیرامون دریاچه بر اساس کشاورزی محلی فعالیت دارد. خشک‌شدن ارومیه باعث بیکار شدن حداقل ۴۰,۰۰۰ کشاورز در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی شده است
- افزایش شوری خاک، مانع کشاورزی و کاهش بازگشت سرمایه از زمین‌های کشاورزی خواهد شد.
🔹 گردشگری و خدمات محلی
- ارومیه یک مقصد گردشگری مهم بود؛ خشک‌شدن آن باعث سقوط گردشگر، تعطیلی اقامتگاه‌ها و کاهش سودهای محلی می‌شود
- خدمات مربوط به رستوران‌ها، راهنمایان طبیعت‌گردی و صنایع دستی با فروپاشی درآمد و تعطیلی مواجه خواهند شد.
🔹 مهاجرت و تغییرات اقتصادی منطقه
- کم‌آبی منطقه‌ای، مهاجرت گسترده روستاییان را تسریع می‌کند. طبق گزارش‌ها، تخمین زده می‌شود میلیون‌ها نفر از اطراف دریاچه به مناطق شهری مهاجرت خواهند کرد
- بارگذاری بیش‌ازحد جمعیت در شهرها، نیاز به سرمایه‌گذاری کلان برای تأمین خدمات، اسکان، کار، بهداشت و آموزش را افزایش می‌دهد.
🔹 هزینه‌های دولتی و زیرساختی
- دولت ناگزیر به سرمایه‌گذاری سنگین در پروژه‌های بازچرخانی، مهار گردوغبار، نمک‌زدایی و مدیریت مهاجرت خواهد بود.
- این هزینه‌ها، منابع مالی در گردشگری، آموزش و توسعه سایر مناطق را تحت فشار قرار می‌دهند.
پیامدهای اجتماعی
خشک‌شدن ارومیه، از بحران اقتصادی فراتر رفته و شامل تبعات اجتماعی ذیل می‌شود:
- سلامت عمومی: گردوخاک آلوده موادی مانند نمک و فلزات سنگین را حمل کرده و خطرات ریوی، قلبی، فشارخون و حتی سرطان را افزایش می‌دهد
- فقر و نابرابری: خانواده‌های کشاورز با از دست دادن معیشت در معرض فقر قرار گرفته و اقلیت‌های محلی مانند آذربایجانی‌ها با احساس عدم‌عدالت روبه‌رو می‌شوند
- تنش‌های اجتماعی: مهاجرت اقتصادی باعث تجمع غیرمسئول جمعیت در شهرها، فشار بر زیرساخت‌ها و احتمال بروز اعتراضات محلی می‌شود—همچون اعتراضات سال ۲۰۱۸ در استان خوزستان یا موارد موارد مشابه در اصفهان و چهارمحال بختیاری
- آسیب روانی: نابودی میراث طبیعی و از بین رفتن سبک زندگی سنتی خانواده‌ها، تأثیر منفی بر روحیه عمومی و هویت منطقه‌ای دارد
تجربه‌های مشابه و درس‌ها
- خشک شدن تالاب گاوخونی (اصفهان) نیز پیامدهایی مشابه شامل گردوغبار نمکی و مهاجرت را برجسته کرد؛ تجربه‌ای تلخ که اکنون در ارومیه تکرار می‌شود
- نمونه‌های بین‌المللی، مانند بحران آرال در آسیای میانه، نشان می‌دهد خشک‌شدن دریاچه‌ها نه‌فقط اکولوژیکی که سیاسی و امنیتی نیز منجر به بحران منطقه‌ای می‌شود.
راهکارها و پیشنهادات اجرایی
برای جلوگیری از مرگ کامل دریاچه و پیامدهای مخربش، باید اقدامات دو سویه اتخاذ شود:
✅ فوری (سال ۱۴۰۴)
- اعلام وضعیت اضطراری حوزه آب و جلوگیری از ساخت‌وساز و کشاورزی پرمصرف در منطقه.
- ایجاد سدهای متحرک کوچک و تصفیه‌خانه‌های اضطراری برای بازگرداندن سطح آب.
- بهره‌گیری از فناوری‌های پوشش‌دهی خاک جهت کاهش تبخیر سطحی در نواحی بحرانی.
✅ میان‌مدت (تا ۱۴۰۶)
- توسعه کشاورزی آبیاری قطره‌ای با مشوق‌های دولتی و آموزش بهره‌وری آب در کشاورزان.
- بازچرخانی پساب شهری و صنعتی جهت تأمین نیاز کشاورزی محلی.
- ایجاد اشتغال جایگزین در بخش گردشگری پایدار و صنایع دانش‌بنیان.
✅ بلندمدت (۱۴۰۶–۱۴۱۴)
- اصلاح نظام قیمت‌گذاری آب جهت کاهش مصرف بی‌رویه و ایجاد عدالت در توزیع آن.
- بازسازی سفره‌های آب زیرزمینی با مدیریت علمی پمپاژ و پرهیز از برداشت بی‌رویه.
- پاسداشت اجتماعی و اکولوژیکی: مرمت اکوسیستم و احیای گونه‌های بومی، به‌ویژه پرندگان مهاجر.
نتیجه‌گیری
خشک‌شدن کامل دریاچه ارومیه بیش از آن‌که یک اتفاق محیط‌زیستی باشد، بحران اخلاق، اقتصادی و اجتماعی کشور است. این موضوع نمودی از بی‌تدبیری چند دهه‌ای در مدیریت منابع آب است؛ اکنون مرز ۵ تا ۶ روز با فاجعه فاصله داریم. اگر اقدام نکنیم، هزینه‌ای در حد بحران ملی، از امنیت غذایی تا بهداشت، اقتصاد و عدالت اجتماعی خواهیم پرداخت.
اما هنوز هم وقت هست: با ترکیبی از اراده سیاسی، مشارکت اجتماعی و اصلاح مدیریتی، می‌توانیم جلوی خشک‌شدن کامل را بگیریم و از نابودی نشانه‌ای از طبیعت و میراثی ملی پیشگیری کنیم.
