این روزها چشمهای بسیاری به بنزین و قیمتش دوخته شدهاند؛ اما آیا میدانستید که در روزگار گذشته، این سوخت فسیلی کاملاً بیارزش و بیاهمیت بود؟ در واقع، بنزین در طول سالهای اخیر ارزش پیدا کرده و بهمرور به یکی از حیاتیترین سوختهای مصرفی در زندگی بشر تبدیل شده است. قیمت بنزین در کشورهای دارای تورم، خصوصاً ایران، اهمیت بیشتری دارد، چرا که بر قیمت سایر داراییها نیز تاثیر میگذارد. باتوجهبه فرازونشیبهای تاریخی این سوخت و شایعاتی که اخیرا درباره رشد قریبالوقوع قیمت آن در کشور به گوش میرسد، در این مقاله از دلتا کالج، قصد داریم تا به گذشته، حال و آینده بنزین بپردازیم.
فهرست مطالب:
- داستانی کوتاه از اکتشاف بنزین
- چرا قیمت جهانی بنزین نوسان میکند؟
- تأثیر قیمت بنزین بر اقتصاد جهانی
- ورود بنزین به ایران و «اتولسورونِ» مظفرالدینشاه
- تاریخچه قیمت بنزین در ایران
- چالشهای اقتصادی افزایش قیمت بنزین در ایران
- آیا قیمت بنزین در سال ۱۴۰۴ افزایش مییابد؟
- تأثیر افزایش قیمت بنزین بر بازار بورس ایران
- تأثیر افزایش قیمت بنزین بر نرخ دلار
- سخن پایانی
داستانی کوتاه از اکتشاف بنزین
این داستان از سالیان دور آغاز میشود؛ زمانی که نفت بهتازگی کشف شده بود. با اینکه شواهدی درباره استفاده چینیها از نفت، در قرن چهارم بعد از میلاد، به دست آمده است؛ اما در سال ۱۸۵۹، ادوین دریک، یک ماجراجوی جسور در پنسیلوانیا، اولین چاه نفت مدرن را حفر کرد. او برای این کار، هدف سادهای داشت؛ یعنی تولید نفت سفید برای چراغهای روشنایی. دریک که روزهایی متمادی، مشغول استخراج نفت بود، ناگهان محصولی را کشف کرد که بهنظر بیارزش میآمد. او این مایع سبک و فرار را که بعدها بنزین نام گرفت، بدون تردید دور میریخت؛ غافل از اینکه روزگاری به سوخت اصلیِ موتور جهان تبدیل میشود.
چندین دهه گذشت و اختراعی دیگر، به نام خودرو، به صحنه آمد. در سال ۱۸۹۲ بود که بنزین بهعنوان سوختی ایدئال برای این اختراع جدید شناخته شد. خودروها بهسرعت محبوبیت پیدا کردند و تا دهه ۱۹۲۰، میلیونها وسیله نقلیه به استفاده از بنزین وابسته بودند. کمکم پمپبنزینها در گوشهوکنار شهرها پدیدار شدند تا رانندگان بتوانند بهراحتی به نقاط مختلف سفر کنند.
در دهه ۱۹۵۰، صنعت خودرو دچار تحولی بزرگ شد و خودروهایی سریعتر، بزرگتر و قدرتمندتر به خیابانها آمدند. برای اینکه این خودروها عملکردی بهتر داشته باشند، سطح اکتان بنزین افزایش یافت و برای ارتقای موتور، سرب به بنزین اضافه شد؛ اما بهای این پیشرفت، سلامت انسانهای کره زمین بود. به همین خاطر، در دهه ۱۹۷۰، بنزین بدون سرب به بازار آمد و تا سال ۱۹۹۶، استفاده از بنزین سربی، در جادههای ایالات متحده ممنوع شد.
داستان بنزین تا سال ۲۰۰۵، با ارائه استانداردهای سوخت تجدیدپذیر ادامه پیدا کرد و در سال ۲۰۲۲، حدود ۱۴ میلیارد گالون اتانول به بنزین موتوری اضافه شد و امروزه بنزین موتوری در سطح خردهفروشی بهطور متوسط حاوی ۱۰درصد اتانول سوختی است.
چرا قیمت جهانی بنزین نوسان میکند؟
در دهههای اخیر، قیمت بنزین در دورههایی که تقاضای جهانی نفت بیشتر از عرضه بوده، به رکوردهای بالایی رسیده است. قیمتهای بنزین در سطح خردهفروشی همواره تحتتأثیر چهار عامل اصلی قرار میگیرد:
- هزینههای نفت خام
- هزینهها و سودهای پالایش
- هزینهها و سودهای توزیع و بازاریابی
- مالیاتها
هزینه نفت خام بهشدت تحتتأثیر عوامل اقتصادی و ژئوپلیتیکی است. شرایط اقتصادی جهانی، تنشهای سیاسی بینالمللی و تغییرات در تولید و عرضه نفت میتوانند بهسرعت قیمت نفت خام را تغییر دهند.
هزینهها و سودهای پالایش نیز متفاوت است؛ زیرا فرمولهای مختلف بنزین برای کاهش آلودگی هوا در مناطق مختلف دنیا، نیازمند فرایندهای پالایش متفاوتی هستند. بهاینترتیب، بیشتر بنزین از طریق خطوط لوله، از پالایشگاهها به ترمینالها حمل میشود و سپس احتمال دارد که با محصولات دیگری، مانند اتانول سوختی، مخلوط شود تا نیازهایی خاص را برآورده کند.
همچنین، قیمت بنزین در پمپها تحتتأثیر مجموعهای از شرایط محلی بازار، مانند مکان فروشنده، هزینههای آن، الگوهای ترافیکی، منابع تأمین سوخت، تعداد رقبا و… قرار دارد. علاوهبر آن، مالیاتهای دولتی، ایالتی و محلی نیز به قیمت نهایی بنزین در سطح خردهفروشی اضافه میشوند.
این ترکیب پیچیده از عوامل نشان میدهد که چرا قیمت بنزین در طول سالها نوسانات زیادی داشته و به شرایط مختلف اقتصادی، سیاسی و محیطی وابسته است.
تأثیر قیمت بنزین بر اقتصاد جهانی
قیمت بنزین نقشی مهم در اقتصاد جهانی دارد. هربار که ما به پمپ بنزین میرویم و با قیمتی جدید مواجه میشویم، در واقع شاهد تأثیر تغییرات وسیعتری در بازارهای جهانی هستیم. افزایش یا کاهش قیمت بنزین میتواند زنجیرهای از واکنشها را در اقتصاد به وجود آورد.
در کشورهای توسعهیافته، افزایش قیمت بنزین باعث بالا رفتن هزینههای حملونقل و تولید میشود. این افزایش نرخ میتواند قیمت کالاها و خدمات را نیز بالا ببرد و در نهایت، فشار بیشتری را به جیب مصرفکنندگان وارد کند. در چنین شرایطی، شاهد کاهش قدرت خرید مردم و حتی کاهش سرعت رشد اقتصادی کشورها خواهیم بود.
از سوی دیگر، در کشورهای تولیدکننده نفت، وقتی قیمت بنزین بالا میرود، دولتها میتوانند از صادرات این سوخت درآمد بیشتری را کسب کنند که به بهبود شرایط اقتصادی آنها منجر میشود. در سوی مقابل، کاهش قیمت بنزین منجر به پایینآمدن درآمدهای دولتی و ایجاد چالشهای اقتصادی خواهد شد.
همچنین، قیمت بنزین میتواند بر نرخ تورم، هزینههای تولید و نرخ بیکاری تأثیرگذار باشد. بنابراین، تغییرات قیمت بنزین نهتنها هزینههای زندگی روزمره را تحتتأثیر قرار میدهد، بلکه میتواند شاخصی مهم برای سلامت کلی اقتصاد باشد.
ورود بنزین به ایران و «اتولسورونِ» مظفرالدینشاه
داستان بنزین در ایران با اعطای امتیاز استخراج نفت به «ویلیام ناکس دارسی»، توسط مظفرالدینشاه قاجار، در سال ۱۲۸۰ خورشیدی آغاز شد. یک سال بعد، شاه که شیفته خودروهای بنزینی بود، اولین «اتول» را از اروپا به ایران آورد و ورود این وسیله مدرن را جشن گرفت.
در ابتدا، بنزین توسط روسها و انگلیسیها در شیشههای آبلیمو و آبغوره به فروش میرسید. این روش ابتدایی، بعدها به فروش بنزین در پیتهای حلبی ۱۵ لیتری تغییر یافت. در مراحل بعد، شرکتهای انگلیسی و روسی شروع به فروش بنزین در ایران کردند و مردم تهران با ترکیب بنزینهای مختلف، «بنزین پارس» را به وجود آوردند. با افزایش مصرف بنزین و توسعه شهرها، اولین پمپبنزینها در ایران تأسیس شدند.
در سال ۱۲۸۷ خورشیدی، اولین چاه نفت در مسجد سلیمان حفر شد و یک سال بعد، اولین پالایشگاه در آبادان شروع به کار کرد. اولین جایگاه سوخت در آبادان، در سال ۱۳۰۶ تأسیس شد که در ابتدا، به توزیع نفت سفید اختصاص داشت و بعدها پمپبنزین جای آن را گرفت.
تاریخچه قیمت بنزین در ایران
از دهههای گذشته تاکنون، قیمت بنزین همواره یکی از موضوعات حساس و مهم در ایران بوده است. در سال ۱۳۵۵، قیمت هر لیتر بنزین ۶ ریال تعیین شد. این نرخ در سال ۱۳۵۶، به ۸ ریال و در سال ۱۳۵۷، به ۱۰ ریال افزایش یافت. دو سال بعد، یعنی در سال ۱۳۵۹، قیمت بنزین به ۳۰ ریال رسید و این نرخ تا سال ۱۳۶۸ بدون تغییر باقی ماند.
در دوران دولت سازندگی، شاهد چندینبار افزایش قیمت بنزین بودیم. در سال ۱۳۶۹، قیمت هر لیتر بنزین به ۵۰ ریال و در سال ۱۳۷۴ به ۱۰۰ ریال افزایش یافت. روند افزایشی قیمت بنزین ادامه پیدا کرد و در سال ۱۳۷۵، به ۱۳۰ ریال و در سال ۱۳۷۶، به ۱۶۰ ریال رسید.
در دوران دولت اصلاحات، قیمت بنزین بهمرور بالا رفت و در سال ۱۳۸۳، شاهد نرخ ۸۰۰ ریالی برای هر لیتر بنزین بودیم. با تصویب قانون تثبیت قیمتها، دولت از افزایش قیمت مواد سوختی منع شد؛ اما این قانون نیز دوام چندانی نداشت.
درحالحاضر، بنزین معمولی با نرخ سهمیهای ۱۵۰۰ تومان و با نرخ آزاد ۳۰۰۰ تومان به فروش میرسد. همچنین، قیمت بنزین سوپر به ۳۵۰۰ تومان رسیده است.
چالشهای اقتصادی افزایش قیمت بنزین در ایران
افزایش قیمت بنزین در ایران میتواند تأثیرات گستردهای بر اقتصاد کشور داشته باشد. این مسئله نهتنها بر مصرفکنندگان، بلکه بر کل نظام اقتصادی شامل تولید، توزیع و سیاستهای مالی اثرگذار است. ازاینرو، در ادامه، به بررسی چالشهای اقتصادی این افزایش قیمت میپردازیم.
هزینههای حملونقل
افزایش قیمت بنزین بهطور مستقیم هزینههای حملونقل را بالا میبرد. این افزایش هزینهها بر بخشهای مختلف سیستم حملونقل، ازجمله عمومی، کالاها و شخصی تاثیرگذار است. هزینههای بالاتر حملونقل میتواند به افزایش قیمت کالاها و خدمات نیز منجر شود.
تولید و توزیع
هزینههای تولید و توزیع کالاها و خدمات نیز از افزایش قیمت بنزین تأثیر میپذیرد. در واقع، وقتی که تولیدکنندگان هزینههایی اضافی را برای حملونقل مواد اولیه و محصولات نهایی میپردازند، مجبور میشوند که قیمت نهایی محصولات را گرانتر کنند. علاوهبر آن، رشد قیمت سوخت هزینههای عملیاتی را نیز برای شرکتهای توزیعکننده افزایش میدهد.
نرخ تورم
یکی از بزرگترین چالشهای افزایش قیمت بنزین، تأثیر آن بر نرخ تورم است. در واقع، افزایش قیمت بنزین منجر به گرانترشدن کالاها و خدمات میشود و این مسئله میتواند به افزایش نرخ تورم دامن بزند. تورم بالا توان خرید مردم را کاهش میدهد و بهنوبه خود بر رفاه اجتماعی تأثیر منفی میگذارد.
هزینههای مصرفکننده
مصرفکنندگان با افزایش قیمت بنزین، مجبور به پرداخت هزینههای بالاتری برای حملونقل خود میشوند. این اتفاق بهویژه برای اقشار کمدرآمد و متوسط جامعه که بخش بزرگی از درآمد خود را صرف هزینههای رفتوآمد میکنند، چالشبرانگیز است. ازاینطریق، گرانی خدمات حملونقل موجب کاهش قدرت خرید و افزایش نارضایتی اجتماعی خواهد شد.
بودجه دولت
طبیعتاً افزایش قیمت بنزین میزان درآمدهای دولت را بیشتر میکند. این درآمد اضافی به کاهش کسری بودجه دولت کمک خواهد کرد. بااینحال، دولت باید این درآمدها را بهگونهای هزینه کند که به بهبود زیرساختها و خدمات عمومی منجر شود تا اثرات منفی افزایش قیمت بنزین کاهش یابد.
چالشهای امنیتی
افزایش قیمت بنزین بهدلیل تأثیرات گسترده اقتصادی و اجتماعی، میتواند چالشهای امنیتی قابل توجهی ایجاد کند. اعتراضات، ناآرامیهای اجتماعی و تضعیف اعتماد به دولت ازجمله این چالشها هستند.
آیا قیمت بنزین در سال ۱۴۰۴ افزایش مییابد؟
با توجه به شرایط اقتصادی و نیاز به اصلاحات، افزایش قیمت بنزین در سال ۱۴۰۴، یکی از احتمالات موجود است. چند سناریو برای قیمتگذاری بنزین توسط دولت و مجلس مورد بررسی قرار میگیرند که شامل موارد زیر هستند. در واقع، با توجه به صحبتهای اخیر مسعود پزشکیان، رئیسجمهور وقت ایران، اگر مجلس اختصاص ارز برای واردات بنزین را متوقف سازد، دولت مجبور میشود که به افزایش قیمت این سوخت اقدام کند. اگرچه این رویکرد میتواند جلوی قاچاق بنزین را به کشورهای همسایه بگیرد، اما فشار زیادی را به زندگی روزمره ایرانیان وارد میکند.
۱. حفظ وضعیت کنونی
در این سناریو، قیمتهای فعلی بنزین (۱۵۰۰ تومان برای سهمیهای و ۳۰۰۰ تومان برای آزاد) بدون تغییر باقی میمانند. در این حالت، واردات بنزین با تخصیص ارز دولتی ادامه خواهد داشت، اما بهدلیل چالشهای تأمین ارز، ممکن است که این وضعیت پایدار نباشد.
۲. معرفی نرخ جدید برای بنزین آزاد
این سناریو شامل افزایش قیمت بنزین آزاد با کارت جایگاه و رسیدن آن به نرخ فوب خلیج فارس است. این اقدام میتواند وابستگی به واردات را کاهش داده و قاچاق بنزین را کمتر کند. با اجرای این سناریو، انتظار میرود که ناترازی بنزین کاهش یابد.
۳. تغییر در سیستم سهمیهبندی
در این سناریو، سهمیه بنزین از خودروها به افراد منتقل میشود. هر فرد ایرانی بهصورت ماهانه، سهمیه بنزین دریافت میکند که به کارت سرپرست خانوار منتقل میشود. افراد میتوانند این سهمیه را برای خودرو، موتورسیکلت یا فروش استفاده کنند.
۴. افزایش تدریجی قیمتها با حفظ سهمیهبندی
در این رویکرد، قیمت بنزین سهمیهای و آزاد بین ۳۰ تا ۵۰ درصد افزایش مییابد و سیستم سهمیهبندی فعلی حفظ میشود. این افزایش قیمت میتواند به مدیریت مصرف و کاهش قاچاق کمک کند و تأثیرات مثبتی بر اقتصاد کشور داشته باشد.
تأثیر افزایش قیمت بنزین بر بازار بورس ایران
بازار بورس ایران ارتباطی تنگاتنگ با اقتصاد کشور دارد و طبیعتاً افزایش قیمت بنزین، میتواند بر بخشهای مختلف آن تأثیر بگذارد. بااینحال، این اثرگذاری بر بخشهای مختلف یکسان نیست و باید مورد بررسی قرار گیرد.
شرکتهای حملونقل و تولیدی
شرکتهای فعال در حملونقل و تولید بهشدت به سوخت نیاز دارند. افزایش قیمت بنزین بهمعنای گرانشدن هزینههای عملیاتی این شرکتها است. ازاینرو، سودآوری آنها کاهش مییابد و ارزش سهامشان تحتتأثیر قرار میگیرد.
صنایع پتروشیمی
با افزایش قیمت بنزین، نرخ محصولات شرکتهای صنایع پتروشیمی گرانتر میشود. این مسئله میتواند به سودآوری بیشتر و افزایش ارزش سهام این شرکتها بینجامد.
سایر شرکتها و صنایع
یکی از چالشهای اقتصادی افزایش قیمت بنزین، بالارفتن نرخ تورم است. این موضوع قدرت خرید مردم را کاهش میدهد و میزان فروش شرکتهای مختلف را دستخوش تغییر میکند. این رخداد تأثیری مستقیم برای ارزش سهام آنها خواهد داشت.
همچنین، افزایش قیمت بنزین علاقه سرمایهگذاران به صنایع انرژی و سوخت را بیشتر میکند. این موضوع میتواند به رشد ارزش سهام شرکتهای فعال در این حوزه منجر شود. بااینحال، افزایش هزینههای تولید و حملونقل میتواند چالشهایی را برای سایر بخشهای بازار ایجاد کند و ریسک سرمایهگذاری را افزایش دهد.
تأثیر افزایش قیمت بنزین بر نرخ دلار
افزایش قیمت بنزین در ایران، میتواند اثرات گستردهای بر نرخ ارز، خصوصاً قیمت دلار، داشته باشد. این تغییرات از عوامل متعددی ناشی میشود که در ادامه، به بررسی آنها میپردازیم.
تورم و تأثیر آن بر ارزش پول ملی
یکی از پیامدهای افزایش قیمت بنزین، بیشترشدنِ نرخ تورم است. بالارفتن هزینههای زندگی و قیمت کالاها و خدمات، ارزش پول ملی را کاهش میدهد. طبیعتاً این اتفاق نیز نرخ دلار را بالاتر میبرد.
تأثیر بر درآمدهای دولت
افزایش قیمت بنزین بهمعنای بیشترشدن میزان درآمدهای دولت از فروش این سوخت است. این درآمد اضافی به کاهش کسری بودجه کمک میکند؛ اما نحوه مدیریت این درآمدها توسط دولت، نقش مهمی در تعیین تأثیر نهایی بر نرخ دلار خواهد داشت.
رفتار سرمایهگذاران و بازارهای مالی
با رشد قیمت این سوخت، سرمایهگذاران بهدنبال راههایی ایمنتر برای حفظ ارزش سرمایههای خود خواهند بود. یکی از این راهها، سرمایهگذاری در ارزهای خارجی، مثل دلار است. تقاضای بیشتر برای دلار در بازارهای مالی نیز نرخ این ارز را جابهجا میکند.
سخن پایانی
با توجه به مباحثی که در این مطلب مطرح کردیم، میتوانیم نتیجه بگیریم که قیمت بنزین یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار بر اقتصاد داخلی و بینالمللی است. افزایش قیمت بنزین تأثیرات گستردهای بر هزینههای حملونقل، تولید، نرخ تورم و بودجه دولت دارد؛ همچنین، میتواند بر بازار بورس و نرخ ارز نیز تأثیر بگذارد. این تغییرات نشاندهنده نیاز به سیاستگذاریهای دقیق و مدبرانه در زمینه قیمتگذاری بنزین است.
در سالهای آینده، دولت باید با درنظرگرفتن تمام جوانب اقتصادی و اجتماعی، تصمیماتی هوشمندانه را در خصوص قیمتگذاری بنزین اتخاذ کند. همچنین، توجه به توسعه زیرساختهای حملونقل عمومی و استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر میتواند به کاهش وابستگی به بنزین و کمترشدنِ اثرات منفی افزایش قیمت آن کمک کند.
با بررسی سناریوهای مختلف و استفاده از تجربیات گذشته، میتوان به راهکارهایی مناسب برای مدیریت قیمت بنزین دست یافت و در مسیر بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور گام برداشت.
