تاریخچه پیدایش بورس بهعنوان یک نهاد مالی و اقتصادی، داستانی پیچیده و پرماجراست که به چند قرن پیش بازمیگردد. بورس بهعنوان مرکزی برای خرید و فروش اوراق بهادار و دیگر داراییها، در واقع تجلی نیاز جوامع برای مدیریت سرمایه و ریسکهای تجاری است. نخستین بورسها در اروپا، بهویژه در هلند، بهدنبال نیاز بازرگانان برای کاهش زیانها و افزایش همکاریهای تجاری شکل گرفتند. با توسعه این بازارها، مفهوم سهام عمومی و شرکتهای سهامی به وجود آمد که به سرمایهگذاران امکان میداد تا بهصورت مشترک در فعالیتهای اقتصادی مشارکت کنند. در ایران، تاریخ بورس به سال ۱۳۱۵ شمسی بازمیگردد، زمانی که تلاشها برای تاسیس بازار بورس اوراق بهادار بههمت متخصصان خارجی و داخلی آغاز شد. اما این پروژهها به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم و چالشهای اقتصادی به تعویق افتاد و سرانجام بورس اوراق بهادار تهران در سال ۱۳۴۶ آغاز به کار کرد. در این مقاله به بررسی تاریخچه کامل بورس جهان و ایران، مراحل تحول، چالشها و دستاوردهای آن را در چهار دوره اصلی فعالیت بورس در ایران بررسی شده است.
فهرست مطالب:
بررسی تاریخچه بورس در جهان
در بررسی تاریخچه بورس در جهان، با نگاهی به پیدایش این نهادهای مالی و تاثیرات آنها بر اقتصادهای مختلف، به درک بهتری از چگونگی شکلگیری و توسعه بازارهای مالی میتوان رسید. این بررسی شامل پیدایش واژه «بورس»، نخستین معاملات سهام و همچنین تاسیس اولین بورس اوراق بهادار در آمستردام است که هر یک به نوعی نقش کلیدی در تحولات اقتصادی ایفا کردهاند.
تاریخچه پیدایش واژه بورس
واژه «بورس» به تاریخچهای غنی و جالب اشاره دارد که ریشه در سنتهای تجاری اروپا دارد. این واژه از نام خانوادگی یک تاجر بلژیکی به نام “بورس” میآید که در قرن پانزدهم میلادی در شهر بروژ زندگی میکرد. او یک خانه تجاری داشت که به محلی برای تجمع بازرگانان و تاجران تبدیل شده بود. در این مکان، تجار به مذاکره، تبادل کالا و انجام معاملات میپرداختند. به مرور زمان، این محل به نماد تجاری و مالی در شهر تبدیل شد.
نکته جالب این است که تجار برای کاهش ریسکهای مالی خود به همکاری و مشارکت با یکدیگر روی آوردند و تصمیم گرفتند که سود و زیان حاصل از تجارتهای خود را به نسبت سرمایهای که گذاشته بودند، تقسیم کنند. این فرهنگ مشارکتی به زودی به سایر شهرها و کشورهای اروپایی گسترش یافت و در نهایت موجب شکلگیری بازارهایی شد که به بورس معروف شدند. به تدریج، این اصطلاح به تمامی مراکز معاملاتی که در آنها اوراق بهادار، کالاها و خدمات مختلف خرید و فروش میشدند، اطلاق گردید. این رویدادها نشاندهنده تحول مفاهیم اقتصادی و اجتماعی در دوران رنسانس و پس از آن در اروپا است.
تاریخچه اولینهای فروش سهام در بورس
تاریخ بورسها با انتشار سهام عمومی در اوایل قرن هفدهم گره خورده است که نقطه عطفی در تاریخ سرمایه گذاری و تجارت به شمار میآید. اولین شرکتی که اقدام به فروش سهام عمومی کرد، «کمپانی هند شرقی» بود که در سال 1600 میلادی در انگلستان تاسیس شد. این شرکت برای تامین مالی سفرهای دریایی و کاوشهای تجاری در هند و سایر مناطق، به سرمایهگذاران عمومی اجازه داد تا در سود و زیان آن شریک شوند.
این مدل جدید از تامین مالی نهتنها برای کمپانی هند شرقی موفقیتآمیز بود، بلکه الهامبخش سایر شرکتها و بازرگانان در سرتاسر اروپا شد. این فرآیند بهسرعت گسترش یافت و شرکتهای دیگر نیز برای جذب سرمایههای لازم برای گسترش فعالیتهای خود به انتشار سهام روی آوردند. در این زمان، بازارهای بورس بهعنوان محلی برای تبادل سهام و اوراق بهادار به وجود آمدند و مفهوم سرمایه گذاری جمعی و مشارکت عمومی در فعالیتهای تجاری شکل گرفت.
این تغییرات در نظامهای مالی نهتنها به رشد اقتصادی و توسعه زیرساختهای تجاری کمک کرد، بلکه باعث شکلگیری نهادهای قانونی و سازمانهای مالی برای نظارت بر این فعالیتها نیز شد. ظهور بورسها و فروش سهام عمومی، به تدریج باعث افزایش سرمایه گذاری و ریسکپذیری در فعالیتهای اقتصادی شد و زمینهساز رشد و توسعه بازارهای مالی مدرن در سرتاسر جهان گردید.
اولین بورس اوراق بهادار جهان در آمستردام
اولین بورس اوراق بهادار جهان، به نام «بورس آمستردام»، در سال 1602 تاسیس شد و بهعنوان یک نقطه عطف در تاریخ مالی و اقتصادی به شمار میآید. تاسیس این بورس نهتنها به تجار و سرمایهگذاران محلی کمک کرد بلکه آن را به مرکزی مهم برای جذب سرمایههای بینالمللی تبدیل کرد. بورس آمستردام در ابتدا محلی برای خرید و فروش سهام کمپانی هند شرقی و دیگر شرکتها بود و به زودی دیگر اوراق بهادار مانند اوراق قرضه دولتی نیز به آن افزوده شد.
این بورس به دلیل نوآوریهایش در زمینه سیستم معاملاتی، به سرعت به یکی از مهمترین مراکز مالی در اروپا و سپس در سطح جهانی تبدیل شد. در بورس آمستردام، سرمایهگذاران میتوانستند بهراحتی سهام خرید و فروش کنند و این فرآیند بهسرعت به دیگر شهرهای اروپا گسترش یافت. این بورس با ایجاد یک سیستم شفاف و قابل اعتماد، به تجار و سرمایهگذاران این امکان را میداد که ریسکهای مالی خود را مدیریت کنند و به رشد اقتصادی کمک کنند.
اهمیت بورس آمستردام تنها به دلیل فعالیتهای تجاریاش نبود، بلکه این بورس بهعنوان یک مدل برای سایر بورسهای مالی در جهان عمل کرد. بهتدریج، بورسهای دیگری در شهرهای بزرگ جهان مانند لندن، نیویورک و زوریخ تاسیس شدند که هرکدام به نوبه خود تاثیرات عمیق و قابل توجهی بر روی نظامهای مالی و اقتصادی کشورهایشان گذاشتند. بورس آمستردام نهتنها به تاریخ مالی جهان هویت داد بلکه بنیانگذار مفاهیم مدرن بازارهای مالی و سرمایه گذاری جمعی شد و بهعنوان الگویی برای بورسهای جدید در سراسر جهان باقی ماند.
بررسی تاریخچه بازار بورس ایران
تاریخچه تاریخچه تاسیس بورس ایران به سالها قبل بازمیگردد و با تحولات اقتصادی و سیاسی کشور گره خورده است. در ابتدا، زمزمههای تاسیس بورس در ایران به سال 1315 شمسی برمیگردد. در آن زمان، دولت ایران از یک کارشناس بلژیکی به نام «وان لوترفلد» دعوت کرد تا درباره تشکیل بازار بورس اوراق بهادار در کشور تحقیقات لازم را انجام دهد. هدف این بود که برای تاسیس بورس، طرحی قانونی و اساسنامهای تدوین شود. با این حال، به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم و شرایط اقتصادی نامساعد، این تلاشها نتیجهای نداشت و طرح تاسیس بورس به تعویق افتاد.
با گذشت چند سال و در اواسط دهه 1340 وضعیت اقتصادی ایران تغییرات چشمگیری را تجربه کرد. کشور در این زمان به دنبال گسترش روابط اقتصادی با کشورهای غربی بود و این تغییرات زمینهساز تشکیل بازار بورس اوراق بهادار شد. در اردیبهشت 1345، لایحه قانون بورس اوراق بهادار در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. پس از این تصویب وزارت اقتصاد وظیفه اجرای این قانون را به بانک مرکزی ابلاغ کرد. اما به دلیل ناآمادگی بخشهای صنعتی و بازرگانی، راهاندازی بورس با تأخیر مواجه شد.
سرانجام، بورس اوراق بهادار تهران در بهمن ماه 1346 رسما فعالیت خود را آغاز کرد. این بورس با عرضه سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی، که بزرگترین واحد تولیدی و اقتصادی آن زمان بود، شروع به کار کرد. در این دوره، مشوقهای مالیاتی برای تشویق شرکتها به عرضه سهام در بورس معرفی شد و به همین دلیل تعداد شرکتهای پذیرفته شده در بورس به سرعت افزایش یافت. تا سال 1357، تعداد شرکتهای پذیرفته شده به 105 شرکت رسید.
با وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357، بورس ایران با مشکلاتی مواجه شد. بسیاری از شرکتها به دلیل عدم اطمینان نسبت به وضعیت اقتصادی و جنگ ایران و عراق به حالت تعطیلی درآمدند. در حال حاضر، بازار بورس ایران با چهار بورس اصلی شامل بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس، بورس کالای ایران و بورس انرژی فعالیت میکند و در تلاش است تا با بهبود زیرساختها و افزایش شفافیت، زمینههای رشد و توسعه بیشتری را فراهم کند. تاریخچه بورس در ایران نشاندهنده تحولات اقتصادی و اجتماعی است که با همکاری دولت، سرمایهگذاران و فعالان اقتصادی شکل گرفته و همچنان در حال تحول و پیشرفت است.
دورهها فعالیت بورس ایران
تاریخ بورس اوراق بهادار در ایران به چهار دوره اصلی تقسیم میشود که هر یک از این دورهها نشاندهنده تحولات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مختلفی هستند که بر عملکرد این بازار تاثیر گذاشتهاند. در ادامه، به بررسی هر یک از این دورهها پرداخته شده است:
دوره اول – از سال 1346 تا 1357
دوره اول تاریخ بورس اوراق بهادار تهران از سال 1346 تا سال 1357 به طول انجامید و بهعنوان دورهای کلیدی در شکلگیری و توسعه بازار بورس ایران شناخته میشود. بورس اوراق بهادار تهران در بهمنماه سال 1346 با هدف فراهم کردن بستری برای تامین مالی شرکتها و سرمایه گذاری عموم مردم تاسیس شد. در این زمان، اولین سهام عرضه شده در بورس مربوط به بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران بود که در آن زمان بزرگترین واحد تولیدی کشور به شمار میرفت. این شروع، نقطه عطفی برای بازار سرمایه ایران بود و نشاندهنده تمایل دولت برای گسترش بخش خصوصی و جذب سرمایههای مردمی بود.
در این دوره، بورس با ایجاد مشوقهای مالیاتی و قانونی، از جمله معافیتهای مالی برای شرکتها، سعی در جذب بیشتر سرمایهگذاران داشت. این مشوقها باعث شد تا شرکتهای دولتی و خصوصی بیشتری تمایل به عرضه سهام خود در بورس داشته باشند. به همین دلیل، تعداد شرکتهای پذیرفته شده در بورس در این دوره به سرعت افزایش یافت و تا سال 1357، تعداد آنها به 105 شرکت رسید. این شرکتها شامل بانکها، صنایع معدنی و شرکتهای نفتی بودند و بازار بورس به عنوان یک ابزار اقتصادی مهم در کشور شناخته شد.
اما این دوره با وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357 به پایان رسید. شرایط سیاسی و اقتصادی کشور در این زمان به شدت تغییر کرد و عدم اطمینان به وضعیت مالی شرکتها، منجر به کاهش فعالیتهای بورس و افت معاملات شد. این تحولات اقتصادی و اجتماعی، پایهگذار چالشهای بعدی در بورس اوراق بهادار ایران شد.
دوره دوم – از سال 1358 تا 1367
دوره دوم تاریخ بورس ایران از سال 1358، همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی آغاز شد و تا سال 1367 به طول انجامید. این دوره به عنوان یکی از چالشبرانگیزترین دورهها در تاریخ بورس ایران شناخته میشود. با وقوع انقلاب، بسیاری از شرکتهای اقتصادی تحت تاثیر تغییرات سیاسی و اجتماعی قرار گرفتند و اکثر آنها به دلیل عدم اطمینان نسبت به وضعیت اقتصادی، فعالیتهای خود را متوقف کردند. این عدم اطمینان، منجر به کاهش قابل توجه حجم معاملات و خروج شرکتها از بورس شد.
در سال 1358، با تصویب لایحه قانون اداره امور بانکها، بانکهای خصوصی کشور تحت نظارت دولت قرار گرفتند و شرکتهای بیمه نیز به مالکیت دولت درآمدند. این تغییرات باعث کاهش تعداد شرکتهای بورسی از 105 شرکت به 56 شرکت تا سال 1367 شد. همچنین، جنگ ایران و عراق و پیامدهای اقتصادی آن به تشدید این وضعیت کمک کرد و بورس تهران تقریبا به حالت تعطیلی درآمد. در این دوران، بورس اوراق بهادار تحت تاثیر مشکلات سیاسی و اقتصادی و شرایط نامشخص اجتماعی قرار داشت و هیچ گونه رونق و فعالیت خاصی را تجربه نکرد.
با پایان جنگ در سال 1367 و به دنبال تصویب قانون جدید مالیات مستقیم، دوباره تقاضا برای خرید سهام افزایش یافت. اما با وجود این افزایش تقاضا، به دلیل قیمتهای پایین پیشنهادی خریداران، عرضهکنندگان تمایل چندانی به فروش نداشتند. این شرایط ادامهدار تا سال 1368 منجر به نوسانات و مشکلات مستمر در بورس تهران شد.
دوره سوم – از سال 1368 تا 1383
دوره سوم تاریخ بورس ایران از سال 1368 تا 1383 به عنوان دورهای نوین و تحولزا در بورس تهران شناخته میشود. پس از پایان جنگ ایران و عراق، اقتصاد کشور نیاز به تحولات اساسی داشت و بورس اوراق بهادار به عنوان یکی از ابزارهای اصلی توسعه اقتصادی مطرح شد. در این دوره، زمینههای خصوصیسازی و انتقال وظایف دولت به بخشهای خصوصی مورد توجه قرار گرفت.
در سال 1376، به دنبال اجرای سیاستهای جدید اقتصادی و خصوصیسازی، بورس تهران شاهد رشد قابل توجهی بود. این رشد به دلیل افزایش اعتماد سرمایهگذاران و ایجاد فضای رقابتی سالم در بازار بورس اتفاق افتاد. همچنین، دولت تلاش کرد تا با تصویب قوانین جدید، بهبود شرایط سرمایه گذاری و جذب سرمایهگذاران را تسهیل کند.
در این دوران، اقدامات زیادی برای افزایش شفافیت و بهبود زیرساختهای بورس انجام شد. یکی از مهمترین اقدامات، راهاندازی سامانههای آنلاین معاملاتی بود که امکان معاملات برخط را برای سرمایهگذاران فراهم کرد. این تغییرات باعث افزایش حجم معاملات و جذب بیشتر سرمایهگذاران به بازار شد.
دوره چهارم – از سال 1384 تاکنون
دوره چهارم تاریخ بورس اوراق بهادار ایران از سال 1384 تا کنون ادامه دارد و به عنوان دورهای فعال و پویا در تاریخ بورس شناخته میشود. در این دوره، بورس تهران با تحولات متعددی روبرو شده است. با ایجاد سازمان بورس و اوراق بهادار، ساختار مدیریت و نظارت بر بازار بورس بهبود یافت و بر اساس تاریخچه سازمان بورس، تلاشهای گستردهای برای افزایش شفافیت و کاهش ریسکهای سرمایه گذاری انجام شد.
از سال 1384 به بعد، بورس تهران رشد چشمگیری را تجربه کرد و به عنوان یکی از بازارهای مالی مهم در خاورمیانه شناخته شد. تعداد شرکتهای پذیرفته شده در بورس به طور مداوم افزایش یافته و این بورس به یکی از مقاصد اصلی سرمایه گذاری برای مردم تبدیل شده است. در این دوره، بازار سرمایه ایران به چهار بورس اصلی تقسیمبندی شد: بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس، بورس کالای ایران و بورس انرژی.
علاوه بر این، رونق بازارهای آنلاین و استفاده از فناوریهای نوین در معاملات، جذابیت بورس را برای سرمایهگذاران افزایش داده است. همچنین، قوانین جدید مالیاتی و نظارتی به منظور حمایت از سرمایهگذاران و افزایش شفافیت در بورس به تصویب رسید. در حال حاضر، بورس ایران در تلاش است تا با بهبود زیرساختها، ارتقای شفافیت و جذب سرمایهگذاران خارجی، به رشد و توسعه پایدار ادامه دهد و نقش خود را به عنوان یکی از ارکان مهم اقتصادی کشور تقویت کند.
جمعبندی
به طور کلی، بررسی تاریخچه بورس و بازارهای سرمایه بهوضوح نشاندهنده تاثیر عمیق و گسترده این نهادها بر اقتصاد جهانی و ملی است. از شکلگیری نخستین بورس در آمستردام تا تاسیس بورس اوراق بهادار تهران، روند توسعه و تحول بورسها همواره در پاسخ به نیازهای اقتصادی و اجتماعی جوامع شکل گرفته است. بورسها نهتنها بهعنوان مراکز تبادل داراییها، بلکه بهعنوان نهادهایی برای تامین مالی و جذب سرمایه در پروژههای مختلف عمل کردهاند. در ایران، بورس اوراق بهادار از زمان تاسیس خود در سال ۱۳۴۶ تاکنون چهار دوره اصلی را پشت سر گذاشته است که هر کدام از این دورهها بهطور مستقیم تحت تاثیر عوامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قرار داشتهاند. از رونقهای اولیه پس از تاسیس تا چالشهای ناشی از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی و سپس بهبود شرایط در دهههای اخیر، بورس اوراق بهادار تهران همواره بهعنوان نهاد کلیدی در تامین مالی شرکتها و ایجاد شفافیت اقتصادی عمل کرده است. بهویژه در سالهای اخیر، با رشد فناوری و ورود سیستمهای معاملاتی آنلاین، بورس به بستری برای جذب سرمایهگذاران جدید و افزایش مشارکت عمومی در اقتصاد تبدیل شده است. این مقاله به ما کمک میکند تا با فهم عمیقتری از تاریخچه و روندهای بورس، به ارزش و اهمیت این نهاد در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور پی ببریم و درک کنیم که بورسها چگونه میتوانند به بهبود وضعیت مالی و اقتصادی جامعه کمک کنند.
سوالات متداول
بورس چیست و چه عملکردی دارد؟
بورس به بازارهای سازمانیافتهای اطلاق میشود که در آن اوراق بهادار مانند سهام و اوراق قرضه خرید و فروش میشوند. این بازارها به شرکتها اجازه میدهند تا از طریق جذب سرمایه از عموم، منابع مالی لازم برای رشد و توسعه خود را تامین کنند و در عین حال به سرمایهگذاران این امکان را میدهند که با خرید و فروش این اوراق، به سود برسند.
واژه «بورس» از کجا آمده است؟
واژه «بورس» از نام یک خانواده تجاری به نام «بورس» در شهر بروژ بلژیک گرفته شده است. این خانواده در قرن پانزدهم میلادی در مکانی به نام «بورس» محلی برای مبادلات تجاری تاسیس کردند که بعدها به عنوان اولین بورس شناخته شد.
تاریخچه بورس در ایران به چه زمانی برمیگردد؟
تاریخچه بورس در ایران به سال ۱۳۱۵ شمسی برمیگردد، اما بورس اوراق بهادار تهران به طور رسمی در بهمن ماه ۱۳۴۶ با عرضه سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی آغاز به کار کرد.
چه عواملی بر فعالیت بورس در ایران تاثیرگذار بودهاند؟
عوامل مختلفی از جمله تغییرات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، جنگها و تصمیمات دولتی بر فعالیت بورس در ایران تاثیر گذاشتهاند. به عنوان مثال، انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی منجر به کاهش شدید حجم معاملات و تعداد شرکتهای پذیرفته شده در بورس شدند.
